Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ат-сураглыг херээженнеринге күрүне шаңналдарын тывыскан

 Март 7-де Тываның Национал театрынга Делегейниң херээженнер хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал болган. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ат-сураглыг херээженнеринге күрүне шаңналдарын ол байырлалга уткуштур тывыскан. Шаңналдарны тыпсып эгелээриниң мурнунда ол мынча дээн:

  — Эргим херээженнер! Силерге бистиң хөй националдыг республикавыстың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден изиг байырны чедирер болгаш өөрүп четтириишкинниң сөстерин чугаалаар, силерге ынакшылывысты илередир болгаш силерниң мурнуңарга мөгейип турарывысты дыңнадыр аажок хүндүлүг болгаш харыысалгалыг хүлээлге бөгүн менде онаашкан. Бурунгу бир мерген угаанныг кижи мынча дээн: «Бис өртемчейни башкарып турар бис, а бисти — херээженнер». 

 Ооң ол сөстери дыка шын. Силер дээрге, эргим херээженнер, бистиң амыдыралывыста бүгү-ле кайгамчык, бүгү-ле эргим чүүлдерниң чаяакчызы силер. Силерниң ажыл-ишчи холдарыңарның дегген чүүлдери сагыш-сеткилдиң өөрүшкүзүн болдурар, буяны тывылдырар. Дыка хөй чылыг, эвилең-ээлдек болгаш кайгамчык сөстерни даарта дыңнаар силер, а бөгүн мен силерниң хүн бүрү күш-ажылыңар дээш, ие кижиниң хүн бүрүде маадырлыг херектери дээш, шыдамык болгаш билдилиг чорууңар дээш сеткилим ханызындан «четтирдим» деп чугаалаксап тур мен. 

 Силер бистиң чуртталгавысты өңгүр чараш болгаш хөй талалыг болдуруп, берге үелерде деткип, чаа шиитпирлер хүлээп, улуг төлевилелдерни боттандырарынга, хей-аъдывысты көдүрүп чоруур силер.. 

  Элээн каш хоозураашкын үе-чадазын эртип, республиканың көдүрлүүшкүнге, ооң хөгжүлдезиге төлептиг үлүүңнерни киирип чоруур силер. Бөгүн база, амыдырал бистиң быжыг тура-соруувусту шылгап турар. Кажан бистиң чанывыска силер кады чоруңарда – кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээривисти, эр чон билир бис. Турум чорууңар база онзагай шиитпирлерни хүлээп алырынар-биле, биске үлегерлиг силер. Онза байдалдарда бергелерге удур туржуп, чидиг айтырыгларны дарый, чөптүг шиитпирлептериңерни социологтар бадыткаан. 

  Хүндүлүг херээженнер! Чурттакчы чоннуң сөөлгү чизези-биле алгаш көөрге, силер бистен 6 хуу хөй силер (херээженнер 53 хуу, эрлер 47 хуу). 90 чылдарның эгезинде, эде тургузуушкуннар-биле харылзаалыг, эр кижилерниң өлүп-хорааар чоруунуң берге үе-чадазын үнеринге 10 хире чылды эрттивис. 2015 чылда республикада ортумак назын, совет үениң деңнелинге деңнежип, 1990 чылда 62 хар турганы ышкаш, 61,8 хар четкен. 

 Ол дээрге республиканың кадык камгалал адырында бүдүн комплектиг хемчеглерниң түңнели-дир: «Кадыкшылдың маршруду» төлевилел, перинаталдыг төптү ажыглалга киргени…, хан-дамыр төвүн ажытканы. Кижиниң амы-тыны – эң-не үнелиг эртине ол. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың кадыкшылын болгаш амы-тынын колдуунда-ла херээжен чонга бүзүрээни таварылга эвес. Республиканың медицина албан черлеринде ажылдап турарларның 91,6 хуузу – херээженнер азы 9,8 муң кижи. Бөгүн бо залда эмчилер, эмчи сестралары, санитаркалар олурар чадавас. Ынчангаш байырлал-биле оларга адыштан часкап, байырдан чедирип каалыңар!

  «Херээжен» мергежилдер рейтингизинде ийиги черде - өөредилге адыры хамааржыр. Чижектен киирейн. Чүгле уруглар садтарында болгаш ниити өөредилге школаларында барык 8 муңу, азы өөредилге чорудуунуң участогунда ажылдап турарларның 85 хуузу херээженнер болур. 

 Өзүп орар салгалды өөредиринге болгаш кижизидеринге улуг салыышкыны болгаш өөредилге адырынга хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш Кызылдың Совет Эвилелиниң Маадыры Н.Н. Макаренко аттыг № 15 лицейиниң математика башкызы Оксана Александровна Кравченко бөгүн Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкининге төлептиг болганын демдеглейн. Ол 2015 чылда муниципалдыг-даа, республика-даа деңнелдерге «Чылдың башкызы» деп ат дээш конкурстарга шаңналдыг черлерни ээлээн, ол-ла чылын Казань хоорайга болган Бүгү-россия конкурузунга республиканы төлээлеп барып чораан. 

 Социал деткимче адырында база-ла херээжен чон колдаан. Ында ажылдап тарарларның 70 хуузу (897 кижиниң 634-ү) херээженнер. Эртем адарында база ындыг. 37 эртем докторларының 21-и, 355 эртем кандидаттарының 218-и - херээженнер. 

 Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырында бойдус курлавырларын комплекстиг шинчилээриниң Тыва институдунда улуг эртем ажылдакчызы Любовь Хертековна Тас-оол эртемден херээженнерни төлээлеп, бистиң республикага эртемни хөгжүдеринге, экономика адырынга кадрларны белеткээринге улуг салыышкыны дээш Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга алдар болдурган юбилейлиг медаль-биле шаңнаткан. Ооң ниити күш-ажыл стажы 42 чыл. 

 Культура адырында «бирги скрипканы» база херээженнер ойнап турар. Адырда ажылдакчыаларның 65,5 хуузу херээженнер. Олар келир салгалга чонунуң культура өнчүзүн болгаш ужу-чаңчылдарын кадагалап-дамчыдар, национал чоргааралды хевирлээр, культурлуг байлакшылдыг, кады билчилгелиг ажылды чорудар онза хүлээлгени күүседип турарлар. Ында культура ажылдакчылары – библиотекарьлар, музей ажылдакчыларының үлүү улуг.

  Байырлалдың бүдүүзүнде «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Барыын-Хемчик кожууннуң Олег Намдараа аттыг Культура ордузунуң шимчеп чоруур культура төвүнүң уран чүүл удуртукчузу Екатерина Анай-ооловна Томбулакка тывыскан. Ол Тыва Республиканың Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле (2004 чылда), Тыва Республиканың Өөредилге яамызының хүндүлел бижии-биле, Барыын-Хемчик кожуун чагыргазының хүндүлел бижии-биле шаңнаткан. Амгы үеде Барыын-Хемчик кожуун чагыргазының чанында хөй-ниити чөвүлелиниң даргазы. Ооң ниити ажыл стажы 43 чыл.

 Бизнеске, бүдүрүлгеге боттарының үлүг-хуузун киириштирген херээженнер онза хүндүткелде. Дыка берге 90 чылдарны сактып келиңер. Биче сайгарлыкчы чорукту ынчан херээженнер бир дугаарында эгелээннер. Силерниң ачыңарда суурлар кадагалаттынып арткан. Дыка хөй өг-бүлелер өгбериниң ижинче эглип келген. Чурттакчы чоннуң кижи санынга онааштыр мал бажының саны-биле алырга, Тыва Сибирьде бирги черни ээлеп турары – силерниң ачы-хавыяңар. 

 «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырган 158 бүдүрүлгениң 55-ин херээжен сайгарыкчылар удуртуп турар. Олар сүт продуктуларын, эът кылыгларын бүдүрүп, хлебти быжырып, малды өстүрүп турар. 2015 чылда эгелеп чоруур фермерлерни база өг-бүле фермаларын ажыдарынга деткимче алган 49 ажыл-агыйларың 12-зиниң удуртукчулары – херээженнер. 

 Оларның бирээзи бо. 2015 чылда «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин күүседиринге идепкейлиг киришкени дээш Аржаана Викторовна Салчакка Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкинин чарлаан. Ол аныяк сайгарлыкчы Туран хоорайда «Онза» ательени ажыдып алган, ында тыва национал, тускай болгаш школачы уругларга хепти даарап турар. 

 20 чүс чылдарда Тываның херээженнери бедик профессионал чорук болгаш харыысалга негеттинер политиктиг хүрээлелге үлүүн киирип эгелээн болгаш бо хүннерде ол адырда чедиишкинниг ажылдап чоруурлар хөй. Республикада күрүне абан хаакчыларының саны эр кижилерден 2,2 катап, муниципалдыг ажыл-чорудулгада 2,3 катап хөй. Бөгүн тус чер бот башкарылгазының рулюнда кайгамчык херээженнерни күрүне шаңналдары-биле демдеглээр-дир бис. 

 Каа-Хем кожуун чагыргазының херек эмгелекчизи, Тыва Республикада муниципалдыг албанның 1 класстың чөвүлекчизи Галина Агбан-ооловна Кууларга «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан. Ол Тыва Республиканың Чазааның Даргазының, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының, Россия Федерациязының Соңгулда комиссиязының, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткылаан. Галина Агбан-ооловна амыдыралдың берге байдалдарынга таварышкан уругларже кичээнгейин салып чоруур. «Школаже киреринге дузалаш», «Чылыг кыш» чаагай сеткил акцияларының доктаамал киржикчизи. Ол өске-даа хөй-ниити хемчеглеринге идепкейлиг киржип турар. Ооң күш-ажыл стажы 35 чыл.

 Кызыл кожуунда «Элегес-Аксы сумузу» көдээ сумунуң Төлээлекчилер хуралының баштыңы — даргазы Ольга Геннадьевна Ермолина 2006 чылда Тыва Республиканың Улуг Хуралының Төлээлекчилер палатазының, Кызыл кожууннуң өөредилге эргелелиниң хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан, 2013 чылда Тыва Республиканың Баштыңының — Чазааның Даргазының өөрүп четтириишкинин аңаа чарлаан. Ол өөнүң ээзи Александр Владимирович-биле кады уруглар база азырап турар, оларның өг-бүлезинде алды бичии уруглар өзүп турар. Бодунуң суурунуң болгаш Кызыл кожууннуң хөй-ниити амыдыралының идепкейлиг киржикчизи О.Г. Ермолинага Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиин тывыскан.

 «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырган 158 бүдүрүлгениң 55-ин херээжен сайгарыкчылар удуртуп турар. Олар сүт продуктуларын, эът кылыгларын бүдүрүп, хлебти быжырып, малды өстүрүп турар. 2015 чылда эгелеп чоруур фермерлерни база өг-бүле фермаларын ажыдарынга деткимче алган 49 ажыл-агыйларың 12-зиниң удуртукчулары – херээженнер. 

 Оларның бирээзи бо. 2015 чылда «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин күүседиринге идепкейлиг киришкени дээш Аржаана Викторовна Салчакка Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкинин чарлаан. Ол аныяк сайгарлыкчы Туран хоорайда «Онза» ательени ажыдып алган, ында тыва национал, тускай болгаш школачы уругларга хепти даарап турар.

 20 чүс чылдарда Тываның херээженнери бедик профессионал чорук болгаш харыысалга негеттинер политиктиг хүрээлелге үлүүн киирип эгелээн болгаш бо хүннерде ол адырда чедиишкинниг ажылдап чоруурлар хөй. Республикада күрүне абан хаакчыларының саны эр кижилерден 2,2 катап, муниципалдыг ажыл-чорудулгада 2,3 катап хөй. Бөгүн тус чер бот башкарылгазының рулюнда кайгамчык херээженнерни күрүне шаңналдары-биле демдеглээр-дир бис. 

  Каа-Хем кожуун чагыргазының херек эмгелекчизи, Тыва Республикада муниципалдыг албанның 1 класстың чөвүлекчизи Галина Агбан-ооловна Кууларга «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан. Ол Тыва Республиканың Чазааның Даргазының, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының, Россия Федерациязының Соңгулда комиссиязының, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткылаан. Галина Агбан-ооловна амыдыралдың берге байдалдарынга таварышкан уругларже кичээнгейин салып чоруур. «Школаже киреринге дузалаш», «Чылыг кыш» чаагай сеткил акцияларының доктаамал киржикчизи. Ол өске-даа хөй-ниити хемчеглеринге идепкейлиг киржип турар. Ооң күш-ажыл стажы 35 чыл.

  Кызыл кожуунда «Элегес-Аксы сумузу» көдээ сумунуң Төлээлекчилер хуралының баштыңы — даргазы Ольга Геннадьевна Ермолина 2006 чылда Тыва Республиканың Улуг Хуралының Төлээлекчилер палатазының, Кызыл кожууннуң өөредилге эргелелиниң хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан, 2013 чылда Тыва Республиканың Баштыңының — Чазааның Даргазының өөрүп четтириишкинин аңаа чарлаан. Ол өөнүң ээзи Александр Владимирович-биле кады уруглар база азырап турар, оларның өг-бүлезинде алды бичии уруглар өзүп турар. Бодунуң суурунуң болгаш Кызыл кожууннуң хөй-ниити амыдыралының идепкейлиг киржикчизи О.Г. Ермолинага Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиин тывыскан. 

 «Тыва Республиканың алдарлыг юризи» хүндүлүг атты Тыва Республиканың Дээди судунуң судьязы Галина Кенденовна Донгакка тывыскан. Ол «Россия Федерациязының суд системазының мурнунга ачы-хавыяазы дээш» медаль-биле, Тыва Республиканың Президентизиниң Хүндүлел бижии-биле болгаш өске-даа шаңналдар-биле шаңнаткан. Ооң күш-ажылчы стажы 33 чыл. 

 Эргим херээженнер! Бистиң кайгамчык аваларывыс, кырган-аваларывыс, угба-дуңмаларывыс, кадайларывыс болгаш кыстарывыс! Байырлал бүдүүзүнде силерге чаагай чүүлдерни болгаш өг-бүлелериңерге эп-найыралды, бүгү-ле эгелээшкиннериңерге чедиишкиннерни, өөрүшкүнү болгаш эки сеткил-хөөннү күзедим! Чаагай сеткилдиг болгаш эргим болуп кезээде артыңар! Силерге эгээртинмес күштү, кайгамчык амыдыралды болгаш ыдыктыг күзелдерниң боттаныышкынын күзедим. Чоок кижилериңер силерге кезээде кичээнгейлиг, сагыш човангыр болгаш ынак болзун! Чылыг час силерниң чүректериңерге кезээде артар болзун!