Тывада "Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилели шапкынчаан

 Келир үениң аныяк малчыннары – төлевилелдиң киржикчилери-биле зона ужуражылгалары республикада эгелээн. Бо удаада Шагаан-Арыг хоорайга Улуг-Хем, Чаа-Хөл база Чеди-Хөл кожууннардан киржикчилерни хаара туткан ындыг хемчегни төлевилелди боттандырарының куратору, Тываның Чазааның Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Сергей Ондар удуртуп эрттирген. 

 Төлевилелге киржирин шиитпирлээн аныяк кижилерге арга-сүмени кадары - зона ужуражылгаларының кол сорулгазы. Республика эрге-чагыргазының, муниципалитеттерниң төлээлери база өске-даа специалистер-биле чер-черлерде аныяктарның сонуургаан айтырыгларын сайгарып чугаалажыры - эптиг арга ол. 

  Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Юрий Тыт-оол, төлевилелдиң боттаныышкыны кандыг чадада чоруп турарынга тайылбырны берген. Малчын турлагларга чер участоктарын аңгылаан, ам эрге-хоойлу айтырыглары шиитпирлеттинип турар. Документилерни чыыр талазы-биле Барыын-Хемчик кожуун тергиидээн. Төлевилелдиң киржикчизиниң, Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының база Улусчу банкының аразында үш таланың дугуржулгазының дугайында сайыт тайылбырны берген. Чүге дизе, төлевилелдиң киржикчизинге Тываның Улусчу банкызындан чээли алыр эргени магадылаан. Киржикчи кижи бүрүзү 200 баш тогду хураганны садып алырынга 700 муң рубльдиң чээлизин 2 чылда 17,4 хуу-биле ап болур. Ол өрениң кезек чамдыызын ол-ла дораан эвес, ийи чыл эрткенде эгидип эгелээр. 

  Ам кол айтырыг – кажаа-хораа болгаш өске-даа тудуглар тударынга ыяшты белеткээри. Семинарга киришкен кожууннар чагыргаларынга ыяш дилдирер черлерлиг хуу сайгарыкчыларны хаара тударын, азы тускай бригадаларны чыырын сүмелээн.

 Төлевилелдиң киржикчизи болур дизе, аныяк өг-бүлениң бир кежигүнү тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы кылдыр бүрүткедир. Документилерни долдурары шүүттүг бол, аңгы-аңгы деңнелдиң специалистери уткуй базып, ажылды шапкын чорудуп турар деп, Чеди-Хөл кожууннуң Чал-Кежиг суурнуң чурттакчылары Чойган Араптан биле өөнүң ишти Инна чугаалааннар. 

 «Кандыг негелделер тургустунганынга делгереңгей тайылбырны алдывыс. Черивис участогун база көрүп чордувус. Тыва кижиге мал тудары – эң-не эки иш-тир, ынчангаш бо төлевилелге киржир болганымга өөрүп тур мен. Өг-бүлем-биле чүс-чүс чылдың ижин бистер база уламчылаар бис» - деп, Чойган бодалын үлешкен.

  Губернатор төлевилели Тываның 106 сумуларын хаара туткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелди Тожу кожуунга таарыштырар ажыл чоруп турар. Чаа чылдың дыштаныр хонуктарында чон чыыштарынга төлевилелдиң киржикчилерин шилээн. Улуг-Хемниң Эйлиг-Хем суурдан Хулер Монгуштуң ада-иези совхоз малын малдап турган. Пенсияже үнгеш, суурже көжүп келгеннер. Аныяк өг-бүле ийи ажы-төлдүг, мал ажылы-биле таныш. 

 «Суурга чуртталга мээң эвес-тир дээрзин билдим, ынчангаш күзелдиим-биле малчыннаар мен. Чаа чылда ындыг төлевилел дугайында дыңнааш, чоннуң чыыжынга кириштивис. Мал азыраар чымыштыг ишче ам кирер-ле, хүн бүрүнүң харыысалгазын билир болгаш бодумга бүзүрээр мен". 

 Дыка хөй өг-бүлелер төлевилелдиң негелдезинге дүгжүр болганын Эйлиг-Хем суму чагырга даргазы Наталья Дакыр-оол чугаалаан. Кижи бүрүзү мал тудуп шыдавазы билдингир, ынчангаш чүгле малчыннаар күзелдиг кижилерни шилээн. 

 «2016 чылдың январь 6-да чыылгаш, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» биле «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилелдериниң киржикчилерин шилидивис. Кымга малды бүзүреп болурун кижилер саналдаан. Тиилекчилерни илереттивис. Аныяк өг-бүле Хулер биле Сайлык Монгуштарның изиг күзели шилилгени эртеринге дөгүм болганы ол. Ынчангаш малының бажын өстүрүп, дараазында өске өг-бүлеге ону дамчыдарын чедип алыры-биле, оларны деткиир бис» - деп, Наталья Дакыр-оол чугаалаан. 

 Ол ужуражылгага Улуг-Хем кожууннуң хоочуннары база киришкен. Оларның бирээзи, хөй-ниити ажылының көскү ажылдакчызы, 60 чыл күш-ажылчы стажтыг, Буян-Бадыргы орденниң III чергезиниң эдилекчизи Дадар-оол Данзын-оол бодалын илереткен: 

 - Бодум хуумда Тываның Баштыңының «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелин деткиир-дир мен. Мал азыраары амыр эвес ажыл – дыштаныр хүн-даа, шөлээ-даа чокка, изиг-даа, соок-даа дивейн, иженир апаар. Малга ынак болуп, ону ажаап, карактаар апаар. Ынчан малдың бажы өзер. 

 Чаа-Хөл кожуундан Чечен-оол биле Аина Балданнарның өг-бүлези боттары малчын коданныг болурун күзеп чорааннар. Тываның Баштыңының Дээди Хуралга чылдың-на бээр Айыткалында «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелди саналдап үндүргени өөрүнчүг медээ болган. Ооң ачызында күзели боттанып эгелээнин өг-бүлениң эр ээзи чугаалаан.

 «Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек сумузунуң чурттакчыларынга, чаңгыс чер чурттугларывыска четтирдивис. Олар биске бүзүреп, деткээн болганда, ону шынзыдар апаар. Өөм ээзиниң ада-иези малчыннап турган болгаш, ол ажылды эки билир бис. Өг-бүлевис улуг, ажы-төлүвүс 8 кижи. Төрелдеривис бажыңынга школачы уругларывыс чурттаарлар. Олар база бисти деткип турлар» - деп, Аина Балдан өөрүшкүзүн чажырбаан.

 «Ажы-төл шупту биске дузалажырлар, күш-ажылга кижизидилге моон эгелээр. Кажаа-хорааны туткаш, малды алырын четтикпейн манап тур бис» - деп, Чечен-оол Балдан өөнүң иштиниң чугаазын уламчылаан. 

 Төлевилелдиң киржикчилериниң хөй кезии мал ажылын эки билир, таныш-даа болза, өөредилге семинарларын эрттирер апаар. Малды камгаладырының, демдегледириниң, айыыл чок чоруун тургузарының айтырыгларын аңаа ыяк чугаалажыр. Тываның Баштыңының саналдааны социал төлевилелди боттандырарының харыысалгазы шупту деңнелдерде дээрзин, Сергей Ондар демдеглээн. 

  - «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилели аныяктарга хей-аътты берип турары илдең-дир. Чадаана хоорайга мындыг ужуражылгага алды кожуун киришкен. Бо хонуктарда кыштаг тудар, одарладыр болгаш сиген кезер чер участоктарынга документилер долдурар талазы-биле ажылдар чоруп турар. Төлевилелдиң киржикчилери черни хөлезилээриниң болгаш күрүне бүрүткелиниң керээлерин алырлар. Ооң-биле чергелештир акша-хөреңги, тудуг материалдарының талазы-биле айтырыглар шиитпирлеттинер. Кожууннуң удуртукчулары база суму чагырга баштыңнары ажылдарны чорудуп, ол дээш харыысалгалыын билирлер. Төлевилелге киржир күзелдиг аныяктарның хөйү - келир үеге магадылалды берип турар.