Тываның Баштыңы: кижизиг болурунуң шажынчы дүрүмнерин чонга тайылбырлаар

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Камбы-ламазы Лопсан Чамзо баштаан бөлүк лама башкылар-биле ужуражып, шажынга хамаарыштыр ажык чугааны чоруткан. Ук ужуражылгага Тываның Баштыңының оралакчылары А. Дамба-Хуурак, О. Натсак, ТР-ниң өөредилге сайыды Т. Санчаа, күш-ажыл сайыды Л. Тас-оол, аныяктар херээниң талазы-биле сайыт Ю.Ооржак база киришкен. 

 ТР-ниң Баштыңы Ш. Кара-оол ажык чугааны эгелеп тура, чөөн чүк календары-биле чаа чыл - Шагааны уткуурда чер-черлерге белеткел ажылдарының бедик деңнелге эрткенин база республиканың шупту кожуун-суурларынга, хүрээ-дуганнарынга улуг мөргүл номчулгаларын хондур номчуп, улуг-биче кижилерни хөйү-биле хаара тутканы дээш, башкыларга чоннуң мурнундан өөрүп четтиргенин илереткен. 

 «Эрте берген Хой чылында Тыва чаңчылдар чылы хоомай эвес эрттирип, Камбы-лама эргелели чаа санал-оналыңарны киирип, ону чон аразынга нептередиринге үлүүн киирдиңер. Эки эгелээшкиннерни ам-даа уламчылаары-биле, 2016 чылды Тываның аалчыларынга хүндүткелдиң чылы кылдыр чарлаан бис. Ам Шагаа айында аңаа даянгаш, шажынчы чаа езу-барымдааларны нептередир боор силер деп идегедим. Боттарыңарның иштики хоойлуңар-биле соңгуп алганыңар Камбы-ламаны деткээн ажылыңарны демдеглеп, бир демни чедип алыр дээн сорулгаңарны эскерип тур бис. Найыралдың ачызында, деткижип, чаңгыс күш болурга, ажылдаары-даа, бергедээшкиннерни ажып эртери-даа белен.

  Сөөлгү үеде чоннуң иштики сагыш-сеткил илередиишкини билдинмес, чижээлээрге, ынак мөгези тиилеп алырга, хол часкаптар кижилер ховартааны чүде ирги, деп айтырыг база бар. Республиканың ады-биле эртем-билигни чедип алган эмчилер төрээн булуңундан ырап, чижээ, Сахалинче чоруп турар апарган. Мында төрээн чер-чуртум, ада-ием, өгбелерим өдээ, тыва чонум деп, патриотчу үзел-бодалдан үнүп, бирги ээлчегде – акша айтырыы колдап турар апарганы дүвүренчиг-дир. Муң-муң чылда ада-өгбелеривистиң кадагалап арттырып бергени чер чуртувусту салгалдарывыс ээлеп артып каар деп бодап чораан мен, ам ол база улуг айтырыг апар чыдар эвес бе? Чүнү кылзывысса экил?» - деп, айтырыгны көдүрген. 

 Өгбелерден амгы салгалда дамчып чедип келген шажын өөредиин чонга билдингир, чедингир тыва дылга тайылбырлаарын Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол лама башкылардан дилээн. Эң-не кол чүве – чон аразынга эп-найыралды, демнежилгени, билчилгени чедип алырынга лама башкылар улуг рольду база ойнаар ужурлуг дээрзин сагындырган. 

 Ылаңгыя арага-дарыдан, чыдыг чашпан тырттар чоруктан адырлып, өг-бүлеге тайбың чорукту быжыглаар ажылда. Ол талазы-биле православ шажын чүдүлгелерниң ажылындан арга-дуржулганы ап болур. Кызылда орус төп хүрээде, Туранда дуганда арагачыларга, наркоманнарга тускай хоргадал черлерин тургузуп, оларны күш-ажыл эмнээшкининче хаара туткан. Тыва чонга, арагага алыскан кижилерге дыка херек базым ол. Тожунуң Чазыларда реабилитация черин Камба-лама эргелелинче дамчыдып бээрге, аңаа арагачыларга, наркоманнарга үр үениң эмнээшкинин чорудар бүрүн арга бар. Араганың, наркотиктерниң хоразының, кижиниң кармазынга ооң салдарының дугайында шажын номнарында бижиттинген тайылбырларны калбаа-биле чорудуп болурун республиканың баштыңы сеткили дүвүреп чугаалаан. 

 «Сөөлгү чылдарда арагачыларның саны 13 хуу кызырылган-даа болза, ону эки базым дээри, эрте. Эзирик байдалдыг чорааш, орук-озал ондаандан 120 кижи өлген. Чүгле арагадан хораннанган кижилерниң саны 67. Ооң мурнунда ол сан 400 хире турган. Эвээш санныг чонга улуг чидириг-дир. Чыдыг чашпан дээш 1087 кижи туттурган, оларның барык 80 хире хуузу хоругдалче кирген. Ол кижилер шупту ажылдаар назылыг, изиг халыын үезинде. Ажы-төл өөредип алыр дээш, ындыг багай чүүлге таварыштым деп агартынар кижилер бар. Ажыл чок деп чүве, чок-тур ийин. Чүгле кижиниң бодундан хамааржыр, бисте ажылдаар ажылдар-ла хөй. Хосталгаже үнгеш, шииттирип чорааннарның 60 хуузу катап база кемниг-херектерни үүлгедип турар. Эрткен 2015 чылда 127 өлүрүүшкүн болган. Ол сан-көргүзүглерни чавырылдырары-биле чон ортузунга тайылбыр ажылынга шажын өөредиин кириштирип, билиглерни бээри чугула. Кайы-даа каналды ажыдыпкаш көөрге, ниитилел аразынга үскүлежиишкинни, өлүрүп-чидириишкинни, хир-чамны көргүзүп турар. Ынчангаш башкылардан дилээм – тайбың чорукту суртаалдаар ажылды ам-даа көвүдедир. Шажын талазы-биле силерге чазактың талазындан чүнү кылзывысса экил, демнежип кандыг чүүлдерни кылырын чугаалажыылыңар» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

  «Төөгүден алгаш көөрге, Тывага шажынның катап сайзыралы эрткен чүс чылдың 90 чылдарында эгелээн. Ол үеден эгелеп дыка хөй кижилер шажын оруун шилип ап, ажыл-амыдыралын ооң-биле холбаан. Шажын чүдүлгези - тыва чоннуң ханында. Амгы үеде республикада 76 лама башкылар чонга бараан бооп, ажылдап чоруур. Чамдык кожууннарда лама башкылар чогу – чидиг айтырыг. Бо хонуктарда Индияда 18 хуурактар өөренип турар. Дээди эртемниг эмчи башкыларны өөредип алыр сорулга салдынган.

 Хүрээлерде шажын өөредиглери хүннүң эртип турар. Шажынчы байырлалдарда, хүрээ-хииттерде мөргүлдерни аныяк өскен хөйү-биле дыңнап кээп турары өөрүнчүг. Тывада, сарыг шажынның 5 сагылын четтирген 400 ажыг аныяктарның бары – чүдүлгениң эки талаже бурунгаарлаашкынының барымдаазы. Арага ишпези, өг-бүле хамаарылганың эки чүүлдерже угланыышкыны – чүгле өөрүнчүг медээлерни берип турар. Ооң чедимчелиг тайылбыр ажылын чорударынга тускай эртем-билиглиг лама башкыларның чедишпези, чамдык кожууннарда чогу – шаптараазынны тургузуп турар. Ынчап кээрге кадрлар айтырыы – чидиг айтырыг болуп артпышаан - деп, Тываның Камбы-ламазы чугаалааш, уламчылаан. – Кожууннарже лама башкыларның калбак үнүүшкүннерин чорудары чаңчылчаан. Ол ышкаш эрткен чылын Сака-дава ыдык айын Тывага бир дугаар эрттиргени – кижилерни ханы бодалдарже киирген. Ыдык айның дургузунда дыка хөй кижилер араганы ишпейн, ооң эки, багай талаларын деңней көөр аргалыг болган. 

 Шагаа айы уламчылап турар үеде, буянныг айда Камбы лама эргелели чөн чүкте Каа-Хем кожуундан эгелеп алгаш, барыын чүкте Бай-Тайгаже киир тайылбыр ажылын, чолукшулга езулалын эрттирер. 

 Шажын өөредиин алырынга эптиг байдалдарны тургузар – ажылывыс бир угланыышкыны ол. Үстүү-Хүрээге кара чашпандан хамаарылгалыг апарган аарыг кижилерниң сагыш-сеткилин узун хуусаада эмнээр чер ажыдар бодалдыг бис. Оон аңгыда чымыштыг ажылдыг кижилерге сагыш-сеткилин оожургадып, бүдээл эртер тускай өрээлди ажыдар план база бар. Кожууннарда ортумак ниити өөредилге школаларында шажынның эге билиинге кичээлдер эрттирип турар башкыларның билиг-мергежилин бедидер. Ынчап кээрге, бирги ээлчегде, төрээн дылга шажын номнарын үндүрер.

  Бо чылын Улан-Удэ хоорайда улуг шажын төвүнге ажылдап, чурттап чораан Кенден-Сүрүң башкының 100 харлааны. Ол Тываның эм оъттары-биле эмнээшкинни Иволга хүрээзинге чедиишкинниг чорудуп турган. Тывавыста оран байлаавысты ажыглап, ол арга-дуржулганы катап диргизип, нептередир план салдынган. Тибеттиң бодунда башкылар-биле дугуржулга бар. 4 чыл башкылар маңаа 20 хууракты хүлээп ап, өөредилгени чорудар. Сөөлгү 5 дугаар чылында Тибетке ону доозуп, билиин шынзыдып, дипломну алыр дугайында чугаа кылдынган. Тываның чазааның деткимчези-биле, эргелелдиң мурнунда салдынган сорулгалар боттанып, чон-биле ажылывыс ам-даа чогуп, чаа деңнелдерже үнер боор» - деп, Камбы-лама тайылбырлаан. 

 Республикага сарыг шажын чүдүлгезин сайзырадырынга үлүг-хуузун киирген хоочун лама башкы Борис Эренчинович Содунамга «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты ол ужуражылга үезинде тывыскан. 90 чылдардан бээр Тывага сарыг шажынның катап тургузукчузу болгаш нептередикчизи, хөй хуурактарның, сөөлүнде 3 камбы-лама башкыларның дагдыныкчызы Б. Содунам, чазак-чагырганың ооң ажыл-ижинге үнелелди бергени дээш өөрүп четтиргенин илереткеш, республикада шажын сайзыралынга, Тываның Чазааның, амгы үеде ооң удуртукчузу-Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр үзел-бодалдарын илереткен. «90 чылдарда маңаа, Кызылга, ол чарыкка хүрээге шажынчы орукту катап тургусчуп эгелээн мен. Бичиимден тура кырганнарга суртаалдадып өзүп келдим. 1966 чылда шериг албанын эрттирип тура, Тываның езулуг лама башкыларын Бурятияга көрген мен. Ол-ла чылдың декабрьда Улан-Удэге Чула айын көрдүм. Ынчан Кирбииш-сарайдан Шымбай-оол хелиң башкы, Улуг-Хемден Очурчап башкы, баштап турар кижи Чаа-Хөлден Комбу башкы бар чораан. Ол башкылар-биле таныжып, хүрээни көрүп, 1969 чылда халашкаш, башкыларымга четкеш, оларга өөренир күзелим илереткеш, билиг-биле чепсеглендим.

 Тывага шажын одун өжүрбейн, ону сайзырадыр сен дээн даалгазын күүседип чор мен. 90 чылдарда Чадаанада Шулуу башкыны менче чоруткан. Ол башкы-биле кады ажылдадывыс. Ынчан Красноармейская кудумчузунда бажың садып алгаш, кожууннар аразының сарыг шажын ниитилелин ажыдып, оолдарны чыып, Улан-Удэге өөреттивис. Мээң үе-чажыдым, чок болган Камбы-лама, шажын билиин баштай меңээ, оон Ленинградка өөренген кижи. 

 Сөөлгү улуг башкыларның меңээ даандырган онаалдазы күүсеттинип турарын эскерип чор мен. Тываның чону эки чорзун, аарыг-аржык, айыыл-халап, доора чүүлдер чайлап чорзун дээш, делегейге тайбың, чаагай амыдырал өктереп турзун дээш, бүгү лама башкылар ажылдазын деп күзээр-дир мен. Мээң адымга ол улуг башкыларымның келир үе дээш кылган улуг ажылын үнелээниңер дээш, тыва чазакка, тыва чонумга четтирдим. 

 Бо чазактың ажыл-чорудулгазы дыка хөй, көскү-дүр. Шыны-биле чугаалаарга, баштайгы үш удуртукчуларның – С. Тока, Г. Ширшин, Ш. Ооржактың амгы бо үеде ышкаш, мындыг хөй чедиишкиннерин черле көрбээн мен. Чуртумга, чазакка ам-даа экини, чечектелиишкинни амы-хуумда күзеп олур мен» - деп, хоочун башкы демдеглээн.

  «Чоннуң үнүн дыңнап, чедир кылбайн турар чүүлдеривисти билип алырынга улуг кижилерниң шын үнелели биске дыка херек. Ниитилелдиң мурнунче базымы дээрге бот-боттарын дыңнажырындан, хүндүлежип билиринден хамааржыр. Биске тепкииш алыр ындыг үнелелдер чугула. 

  Күрүне база чазак-чагырганың талазындан тускай деткимчениң аңгы-аңгы гранты акшаландырыышкыннары бар. Ол дээш конкурстарже чагыгларны киирип, төлевилелдерни камгалаары – шажын башкыларының мурнунда. Шажын өөредиин акша ажылдап алыр арга кылдыр көрбейн, чонунга дээш ажылдаары чугула деп бодаар мен. Кижилер боттары биске чедип кээр деп бодал-биле анаа олурган херээ чок, хемчеглерни көвүдедип, ажылдарны чорудар. А кол чүве - чонга чедингир, тодаргай тайылбырны тыва дылга чорударын чедип алыр. Ынчан чон биле шажынның аразында билчилге, демнежилге, каттыжыышкын хевирлеттинип, ооң өөредилгезин хөй кижи эдерер» - деп, Тываның Баштыңы чагаан.