Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол: «Тыва дээрге Россияның Азияже үнер белдирлериниң бирээзи-дир»

 Экономиктиг кризистиң байдалдарында Тыва Республиканың эрге-чагыргалары девискээрлерни хөгжүдеринге болгаш чоннуң социал деткимчезинге эргежок чугула төлевилелдерге идегеп турар дээрзин регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оол «Интерфакска» интервьюзунга дыңнаткан. 

  -- Шолбан Валерьевич, Россияның өске чамдык регионнарынга деңнээрге, Тыва 2015 чылды үлетпүр бүдүрүлгезиниң өзүлдези-биле болгаш инвестцияларның хемчээлин улгаттырганы-биле дооскан болгай. Ону канчаар чедип алдыңар?

  - Шынап-ла, сөөлгү элээн каш чылдар дургузунда инвестицияга эки байдалдарлыг болуп келген бис. 2007 чылда кол капиталга инвестицияларны 1 млрд. рубль-биле эгелээн бис, а 2014 чылда ол 16 млрд. рубль ажа берген. Кижи санынга онааштыр хуу инвестициялар деңнелиниң талазы-биле Россияның чээрби регионнарының санынга кирдивис. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 2015 чылдың түңнели-биле 113 хуу болур деп, бодап турар бис.

 Эрткен чылын Тываның экономиказынга онзагай болуушкуннар болган — совет үениң соонда баштайгы улуг комбинатты тудуп эгелээш, доостувус. Ооң инвестору — «Лунсин» деп кыдат компания, төлевилелди ол компания ырак-узак, чедери берге тайга черге күүсеткен. 

 Өске төлевилелдер хөмүр-дашты казып тывары-биле холбашкан, ооң курлавырының талазы-биле Кузбасс-биле чижип болур — 20 млрд. тонна! Чижээ, Evrаz холдинг Межегейниң кокстуг хөмүр-даш чыдынында шахта тудуп турар, 400 ажыг метр туттунган. Ооң уламындан хөмүр-даш казып тывыышкыны 2015 чылдың түңнели-биле 1,5 катап өскен. 

 Эгелеп алган темпини салбазы чугула. Билдингир болур кылдыр республика дугайында бичии чугаалап көрейн. Инвестицияның идепкейин көдүрери белен эвес айтырыг дээрзин билип каар боор силер. 

 Тыва, херек кырында, Калининград ышкаш озалааш чер-дир ийин. Калининградты Россияның өске девискээрлеринден Балтий далай чоогунуң чурттары үзе кирип турар, а бистиң регионну — Саян даглары. Калининград далай оруу-биле аргыжар аргалыг болза, а Тыва өске девискээрлерге чедерде чаңгыс автомобиль оруун ажыглап турар. Транспорт аймааның айтырыы бистиң кол айтырыгларывыстың бирээзи, ону шиитпирлээри чугула. Ол бергелерге өскерлиичел агаар-бойдусту немеп алыңар, чайын изии 30 градус чеде бээр, а кыжын — 45-50 градус соор. Тыва Россия Федерациязының «эң аныяа» -- ооң составынга 1944 чылда кирген. 

 Ажылды кылып эгелээриниң хемчээлдерин өске регионнарга деңнээр арга чогу билдингир. Ынчалза-даа кризистиг чылда безин өзүлделиг болуп турарывыс меңээ өөрүнчүг-дүр. 

 Улуг эвес тараачын ажыл-агыйы-даа база даг-болбаазырадылга комбинады-даа бир дөмей чугула болуп турар үеде экономиканы «арыг саазынга» хевирлеп тургузар ужурга таваржып турдувус. Чамдык төлевилелдерни чүгле кижи күжү-биле шиитпирлеп келдивис, чүге дээрге транспорттуң чогу, энергияның чедишпези, оларга хамаарышкан айтырыглар он-он чылдар дургузунда шиитпирлеттинмейн келген. 

  - Чамдык чүүлдер шиитпирлеттинип турар. Кызыл хоорайның аэропортун чаартып кылып эгеледивис. Республика болгаш федералдыг бюджеттен салдынган инвестицияларның ниити хемчээли 3,2 млрд. рубль ажа берген. Республиканың кызыгаар чоогунда байдалы, ооң Азияның географтыг төвүнде турары - Азия-Оожум океан чурттарынче үнеринге дыка эптиг, регионнуң ол аргазын чурттуң экономиказынга эң ажыктыг кылдыр ажыглаар херек.

 Мооң-биле холбаштыр Россияның Чазааның шиитпири-биле М-54 автомобль оруун мурнуу таладан барыын талазынче, Тываның барык бүгү девискээрин дамчыштыр, Россия-Моол эрттирилге пунктузунче үнер кылдыр углааны чугула ужур-дузалыг. «Хандагайты-Боршоо» эрттирилге-контроль пунктузунга кызыгаар чоогунуң чогумчалыг инфраструктуразы туттунар. Азияже кирер ол орук долу күш-биле ажылдаар ужурлуг.

 Россияда демир-орук харылзаазы чок алды регион бар. Оларның дыка хөйү Арктикада, а Тывада демир-орук чогундан республиканың аргалары долузу-биле ажыттынмаан. Ындыг турбуже минерал-чиг-эт баазазының талазы-биле эң бай регионнарның бирээзи бис. Честиң, алюминийниң, алдынның, гипокситтиң болгаш өске-даа байлактарның чыдыннары бисте бар. Чүгле кокстуг хөмүр-даш безин он-он миллиард тонна. Кузбасста ындыг марканың хөмүр-дажы төнер чоокшулаан, а бисте аңаа хол безин дегбээн. Кризистен үнер дизе, кижилерге ажылдаарынга болгаш стратегтиг планнарын күүседиринге аргаларны тыпсыр төлевилелдер херек.

 Мооң-биле холбаштыр Кызылче углай демир-оруун тудары болгаш ону Кыдатче уламчылаары (ол 600 хире километр) — тоол болгаш чүс-чүс чылда күүседир чүүл эвес, чижилгеге киржир арга болгаш бистиң чуртувустуң хөгжүлдези-биле холбашкан бо хүннүң айтырыы-дыр. Күрүне Баштыңы мурнуу-чөөн угланыышкынны биске улуг аргалар тургузар стратегтиг орук деп тодараткан болгай. 

  - База бир нарын айтырыг -- республиканың энергия хандырылгазы. Ол айтырыг канчаар шиитпирлеттинип турарыл? 

 - Чылыгның болгаш энергияның чедишпес чоруу дээрге республикада бүгү тудуг программаларын долузу-биле күүседиринге арга тургуспайн турар чылдагааннар ол. Эргижирээн болгаш бустур четкен бажыңнарда улусту көжүрер, өскүс уругларны чуртталга шөлү-биле хандырар дээн программа езугаар туткан бажыңнарга электри чырыын болгаш чылыг хандырылгазын оларның ээлеринден чаннып тургаш чедип алыр ужурга таваржып турар бис. Бо айтырыгга хамаарыштыр «Росчеткилер» ААН-ниң удуртукчузу Олег Бударгинниң талазындан деткимче бар. 

 Кызыл-Чадаана электри дамчыдылгазының шугумун дээрбектей кожар талазы-биле хөй миллиард түңнүг төлевилелди 2010 чылдан бээр күүседип турар, бир эвес ол бүдер болза 80 мегаватт күчүнү немей алыр бис. Олче 4 млрд. рубльди салган, доозарынга чедир ам-даа 1 млрд. херек. 

 - Бир катап инвесторларның бирээзинден мерген сөстер дыңнааш, ону сактып алган мен. «Байыыр дизиңзе, үлетпүрнү сайзырат, турум чорук херек болза, көдээ ажыл-агыйже көрүн». Ооң чугаазы чөп, бир эвес бистер, тывалар, өгбелеривистиң муң-муң чылдарның дургузунда кылып келген ажылын күүседир болзувусса, кризистер-даа, шаптараазыннар-даа биске салдар чедирбес. Бистиң төөгүвүс, агаар-бойдузувус мал ажылын кылырынга байдалдарны тургузуп турар. Олче улуг күжениишкиннер безин үнмес болгай. Малды кадарып одарладыр чорук бисте сайзыраңгай, өгбелеривистиң муң-муң чылдарда чыып келген дуржулгазы улуг. Чүгле ол ажыл-херекти эгелеп чоруур кижилерге дуза чедирери чугула. 

 Республика Баштыңынга ажылдап эгелээн үемден бээр көдээ ажыл-агыйга күрүнениң деткимчезин каш катап өстүрерин оралдажып келген бис. Ону шыдаанывыска чоргаарланыр мен. Көдээ ажыл-агыйны бистиң регионга хөгжүткен чорук чүгле экономика айтырыын шиитпирлевес. Ол дээрге кижилерниң социал камгалалы, оларның ажыл-биле хандырылгазы, ооң түңнелинде боттары боттарын хандырары-дыр. 

 Көдээ суурларны камгалап алганывыстың ачызында бистиң черлеривис ээнзиревейн чыдар. Ол аажок чугула, чүге дээрге Тыва кызыгаар зоназы болгаш Россияның Азияже үнер белдирлериниң бирээзи болуп турар. Бир эвес чурттакчылар ол черлерни каггаш чоруп эгелээр болза, кожа күрүнелер дораан-на ону алыксай бээр. Кижилерниң черни кагганындан дыка хөй чер участоктарын чидирген чүүлдер бистиң чуртувустуң төөгүзүнде эмгежок болгай. Моол-биле кызыгаарлашкан ырак-узак черде (ол 1300 км болуп турар) чаңгыс чер-чурттугларымның чурттап, ажылдап турарынга чоргаарланыр мен. Оларны бүгү Россияның эрге-ажыынга дүүштүр деткиир херек. 

 - Амгы үеде республиканың чурттакчы чонунуң 48 хуузу көдээ черде чурттап турар. Оларның ап турар орулгазының турум болурун чедип алыры — бистиң кол сорулгавыс. Турум орулганы көдээге чүгле мал ажылы бээр. Улус мал-маганныг болза, оларның боттары-даа, ажы-төлү-даа тодуг-догаа, идик-хептиг болур, оон аңгыда уруглары студентилер апаарга, ада-иелер база малдыгда дузалап шыдаар. Эътке, дүкке болгаш кешке негелде кажан-даа турар, бисте олар экология талазы-биле арыг болгай. 

 «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди 2,5 чыл дургузунда күүседип келдивис. Бирээде, ооң-биле суур бүрүзүнге ылгалып турар бүдүрүлге ажыдарын оралдашканывыс ол, ийиде, кылып өөренген ажылын улустуң ол черге кылыры, бүдүрүлге чорудулгазынче кижилерни хөйү-биле хаара тудары, дараазында - продукцияны чүгле ол суурга эвес, ооң даштынга, республикага, Россияның өске-даа регионнарынга негеттинер кылдыр бүдүрери кол сорулга турган. 

 Чижээ, арга-арыг чоогунда турар суурга мыйыстыг бода мал өстүрери, сүт бүдүрери эптиг болгай. Ол сүттү чондан садып алгаш ону болбаазырадып, сүт продукциязын бүдүрүп турар кижилерни деткип турар бис. 

 Эйлиг-Хем деп суурда бедик шынарлыг дүктүг ангор өшкүлерни кезээде өстүрүп келген, ол угланыышкынны бөгүн-даа деткип турар бис. Ооң дүгүн кыргааш, ону садып сайгарар дээн кижиге бээри-биле чергелештир уктар, аржыылдар дээн ышкаш бараанны база бүдүрүп болгай. Ындыг байдал-биле Оренбургтуң чөөк аржыылдары-биле чижип болгай!

 Хамык чүвени хаара тудар дээш оралдашкан херээ чок деп чүвени бо төлевилелди боттандырып турган үевисте билип кагдывыс. Бичии суурга-даа бодунуң ылгавыр демдээ турар ужурлуг. Ынчан бүдүрүкчүлүг чорук бедиир, чижилгеге байдалды тургузар. Төлевилелдиң каттыштырар үе-чадазынче шилчиир бодап турар бис. Чижээ, кайы-бир черге мал согар цех тургузуп алыр болза, удаваанда аңаа эът комбинадын ажыдар апаар, ол комбинат эътти чыыр болгаш болбаазырадып кылыр болгай. Часка чедир Кызылдан ырак эвес черге ындыг эът комбинадын тудар деп турар бис, ынчан каттыштырыышкын дугайында чугаалажыр үе келир. 

 Ол төлевилелдиң ачызында ажылдаар 1 муң ажыг олуттар тургустунган, эът, сүт, дилиг материалдары бүдүрер, тудуг кылыр, ачы-дуза чедирер он-он биче бүдүрүлгелер ажылдап эгелээн. 

 Эң кол чүүл — кижилерниң бо төлевилелге бүзүрей бергени, дузаны таныш-көрүш, төрел-дөргүл аайы-биле, азы «чараш» бизнес-план тургузуп алганы-биле эвес, а шын ажылдап, бараан бүдүрүп турар кижилерге дуза чедирип турарын көре бергеннер. Ол бүзүрелди моон соңгаар-даа шынзыктырар бис. 

 Көдээниң 123 суурларының шуптузун бистиң Чазаавыстың сайыттарынга быжыглаар деп айтыышкынны үндүрдүм, олар бюджет субсидиязының, грантыларның көрдүнген кижилерге чедери, ажык бизнес чорудар дээн сайгарлыкчыларга дузалаары дээш олар хуу харыысалгалыглар. 

 - Чонга социал деткимче көргүзүп турар силер бе?

  - Бо чылын көдээ ажыл-агыйга болгаш социал амыдыралга хамааржыр «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» деп социал төлевилелди чарлаан бис. Ол төлевилел мал өстүрер дээн аныяк өг-бүлеге дуза чедирер. Ол дээрге бир азы оон хөй уруглуг, 30 хар четпээн назылыг аныяк өг-бүле-дир. 

 Оларга 200 баш хойну садып бээринге болгаш бажың болгаш кажаа-хораа тудуп алыр материалдарны (300 кубометр ыяшты) аажок чиик өртекке садарынга белен бис. Тываның аныяктар организациялары ол өг-бүлелерге эки турачы төлевилел езугаар кышкы кажаа тудуп алырынга дузалаарын планнап турар. Оон аңгыда ыяштан тудуг материалы кылыр болбаазырадылга бүдүрүлгелеринге биче болгаш ортумак бизнести деткиириниң программазын дамчыштыр дузаны чедирер бис. 

  Бир эвес өг-бүле чалгааравас болза, алган малының баш саны ийи чыл эрткенде аажок немежир. Немешкен малын олар боттарынга артырар, 200 баш төрүүр хойну өске аныяк өг-бүлеге дамчыдар. Кайы өг-бүле ол төлевилелге киржирин чон боду чыыжынга тодарадыр. Кым-даа үстүнден айытпас, чыыштың шиитпирин езугаар болур. Ниитилелдиң аныяк өг-бүлелерни деткиир чоруун шак ынчаар чедип алыр деп бодап турар бис. 

 - Федерацияның бистиң ышкаш субъектилери Москваның дузазы чокта хоржок. 2015 чылда бюджедивисти 5 хуу кызырдывыс, ол биске улуг чидириг. 

 Бо черге чурттап чораан кижилер шагдан бээр мал ажылы кылып келген болганда, кризиске удур демиселдиң кол чепсээ - мал ажылын сайзырадыры чугула. Малдыг кижи кандыг-даа кризисти тоовайн барып болур. Тывада бөгүнгү байдал багай эвес хире. Кижи санынга онааштыр мал бажының санының талазы-биле Россияның беш регионнарының аразында, Сибирьде — бирги черде бис.

 Эң эвээш орулгалыг хамаатыларны санап тургаш 2016 чылдан эгелеп «Инек — чемгерикчи малывыс» деп төлевилелди эгеледивис. Ында хөй уругларлыг өг-бүлелер, а ол ышкаш амыдыралдың берге байдалдарында таварышкан өг-бүлелер киржип турар. Инек — ол дээрге чүгле сүт болгаш уругларга витамин эвес, амыдыралдың күш-ажыл-биле холбашкан хевири-дир. Мал туткан өг-бүлеге өскен мен. Ынчангаш ол төлевилелди чүгле социал кылдыр эвес, өг-бүлеге күш-ажылга кижизидилге кылдыр көөрүн күзээр мен.

 Эрткен чылын үндүрген эгелээшкинивисти бо чылын база уламчылаар бис — көдээде чурттап турар эвээш орулгалыг өг-бүлелерге картофель болгаш ногаа үрезинин үлээр. Черни суггарар кылдыр арыктарны катап ажыглап эгелээр. 

 Бодунуң ажыл-херээн эгелээр азы ону эгелеп алган кижилерни кризис үезинде деткиири онза чугула болуп турар. Көдээниң сайгарлыкчыларынга бюджет субсидияларын чаңгыс чер-чурттугларын чүгле ажылга киирип алзын дээш эвес, оларга ажыл төлевирин чогумчалыг төлезин дээш берип турар бис. Бир эвес бистиң ол деткимчевис эки түңнелдерни көргүзер болза, дузаны уламчылаар, чижээ лизингиге техника-даа дамчыдып болур бис. Эрткен чылын ол принцип езугаар МТЗ-80 деп 42 тракторну үлээн бис. 

 - Силерниң регионуңарда сайгарлыкчы идепкей кайы хире хөгжүп турарыл? 

 - Бүрүткеттирген сайгарлыкчыларның саны бо хүнде 12 муң хире чедип турар. 5 чыл бурунгаар оон ийи катап эвээш турган. Ындыг турбуже экономикада чедиишкиннер дугайын чугаалаары ам-даа элек. Сайгарлыкчы аңгыны сан-даа, шынар-даа талазы-биле көвүдедириниң талазы-биле улуг ажыл мурнувуста, чүге дээрге республикада улуг хемчээлдиг бүдүрүлгелер чок, биче болгаш ортумак бизнес — бистиң кара-чаңгыс чөлеңгииживис болгаш сайзыралдың боттуг курлавыры болуп турар. 

  - Эки сеткил-хөөн-биле. Ол чырыткылыг байырлалды бисте Шагаа деп адаар, ол чаартылганың демдээ-дир. Ында бүгүдеге билдингир идеялар — национал чаңчылдарга шынчы чорук, Төрээн чуртунга ынакшыл, бойдуска хумагалыг болуру, улуг улуска хүндүткел сиңниккен. 

 2016 чылды Тываның аалчыларынга хүндүткелдиң чылы кылдыр чарлаан бис. Чугаа болза, чүгле кандыг-бир чоннуң дугайында эвес, 100 ажыг сөөк-язы кижилер чурттап турар хүндүлээчел тыва черниң дугайында болуп турар. 

 Ындыг санал душ болуп үнүп келбээн. Делегейге бодунуң аргаларын көргүзер, аңаа бистиң бурунгу культуравысты, төөгүвүстү, бойдустуң кайгамчык болгаш археологтуг тураскаалдарын таныштырар үениң келгени ол. Тываже чалап тур мен. Келген аалчыларга кезээде өөрүүр бис. Interfax-russia.ru.