Тываның Баштыңы хайгаарал тургузугларының удуртукчуларын бизнеске хосталганы берип, торгаалдар онаарының орнунга сагындырыг бээринче кыйгырган

 Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле республика Чазааның чанында биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту сайзырадырының талазы-биле чөвүлелдиң калбак хуралы болган.

 - Чугааны эгелээр мурнунда чугула чүүлдү демдеглекседим. Бирээде, кандыг-даа ажыл-чорудулганы хоойлуга дүүштүр чорудар болганда, ооң мурнунга шупту: эрге-чагырга-даа, бизнес-даа, хамаатылар-даа дең эргелиг деп Россияның Президентизи демдеглээн. Ийиде сайгарлыкчы чорук биле ниитилел хамаарылгазының дугайында чугаалаксадым. Бизнес – багай болгаш хирлиг, а сайгарлыкчы кижи – оор, мегечи база бак кижи-дир дээн бодалдардан үнер болза эки. Сайгарлыкчы кижи дээрге хамаатыларның чогумчалыг амыдыралын хандырарының талазы-биле күрүнениң хүлээлгелериниң кезиин бодунга эки тура-биле алган кижи-дир, чамдык таварылгада ол бодунуң акша-хөреңгизин болгаш чаагай чоруун чидирип болур кижи-дир, ону шупту улус эки билир ужурлуг дээрзин Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ындыг болганда хайгаарал органнарының ол кижилерге хамаарылгазы эш-өөрүнге дег болур ужурлуг. Бизнес кылган кижини баш удур-ла бузурукчу азы херек үүлгедикчизи деп санап болбас. Үндүрүг албаны бодунуң ажыл-херээн кижилерни бизнес чорударынга, санап-түңнээринге болгаш өске-даа чүүлдерге өөредиринче угландырар ужурлуг. Бизнести мөөрейлежир чер кылдыр көөр, сайгарлыкчыларны торгап алыр дээш истеп сүрер чорукту соксадыр херек. Сорулга ындыг.

 Президент Айыткалының база бир чугула чүүлү -- күрүне кандыг-даа байдалдарда бизнеске шаптыктавас ужурлуг. Харын-даа бодунуң ажыл-херээн ажыдып алыр күзелдиг кижилерниң саны көвүдезин дээш ажылдаар ужурлуг. Бо хүнде ажыл чок чоруктуң, социал дүшкүүрлүг байдалдарның, бюджетке аар чүктүң айтырыгларын шиитпирлээр кара-чаңгыс арга ол-дур. Бизнесче кижилер хөйү-биле кирген дудум, азырадыкчы хөөннүглер улам эвээжээр, чүге дээрге азыраныр акшазын боттары ажылдап алыр, күрүнеден кежик манап орбас апаар. 

  Дөртте. Ажыл-агыйжы байдалды тургузарынга эрге-чагырга эң-не ажык болур ужурлуг. Бизнести деткиир дээн курлавырлар шупту көскү болур. Маңаа чүгле саң-хөө курлавырлары эвес, чер, өнчү болгаш өске-даа чүүлдер хамааржыр. Бо бүгү шупту чаа чүүлдер эвес-тир. Күрүнениң тургусканы сайгарлыкчы чорукту деткиириниң болгаш хөгжүдериниң аргалары чаа болур ужурлуг. Амдыызында ол аргалар чогуур деңнелде ажылдавайн турар.

  Бюрократчы чорук чокка-ла, бистиң сайгарлыкчыларывыска амыр эвес. Республикада транспорт аргыжылгазының кызыызы, энергияның чедишпези, улуг үлетпүр объектилериниң чогу, географтыг болгаш бойдустуң берге аажызы, экономиктиг кошкак курлавыр дээш, өске-даа чидиг айтырыглар хөй. 

 Ынчангаш Тывада бизнести ажыдар дээн кижилерге бут кырынга туруп алырынга деткимчени көргүзер херек. Биске азы Красноярск крайга ажыл-херек ажыдып алыры - көңгүс ийи аңгы. Бистиң сайгарлыкчыларывыска ажылдаары 100 катап берге, чүгле дизе статистика сан-чурагайы-биле алырга, республиканың чурттакчы чонунуң 24 хуузу ядыы. Ындыг байдалда ажылдаары сайгарлыкчыларга улуг айыыл-дыр. 

 Инвестиция байдалын баксырадыр дээн хөөннерге алыскан херээ чок. Республикадан дашкаар, кыдыындан ажылчын күштер мөөңнээн инвесторларга хамаарылга арай чегей. Чижээ, Межегей уургайында колдуунда кемеровчулар ажылдап турар. Бистиң чурттакчыларывыс эвес, а кыдыындан кижилер кээп ажылдап турарынга, компанияны эвес, бодун буруудатса шын боор. Бирээде, бедик мергежилдиг маркшейдерлер, изекчилер хереглээн бүдүрүлгелерге ажылдаар кижилер чок болган бис. Ийиде, бистиң чурттакчыларывысты ажылга хүлээп-даа алырга, чамдыктары күш-ажыл чурумун сагывыс, каш-даа хонукта чидип чоруй баар болган. Ам чаңгыс арга – инвесторлар-биле ажыл-агыйжы, билдилиг ажылдаар кадрлары белеткээр, тус черниң специалистери-биле ажылдаарга, өскээрден келген кижилерден ажыктыг-дыр деп чүвени бадыткаар. 

  Контроль болгаш хайгаарал тургузугларының ажыл-чорудулгазында шынар талазы-биле экижээн чүүлдерни сайгарлыкчыларның көрбейн турарын айтырыг-харыыларның түңнелдери бадыткап турар. Федералдыг 13 хыналда, республиканың 12, муниципалдыг тургузугларның 8 органнары, ниитизи-биле 40 хире хайгаарал органнары оларны чорудуп турар. ТР-ниң прокуратуразының дыңнатканын езугаар алырга, 2015 чылдың бирги чартыында бүгү органнар 2080 хыналданы кылган, ооң иштинде биче болгаш орутмак бизнеске 776 база пландан дашкаар 379 хыналда. 

 Хайгаарал органнарындан, ылаңгыя Росхереглелхайгааралдан, хемчег онаар хүлээлгеден сагындырар хүлээлгеже шилчиирин дилеп тур мен. Чурум хажыдыкчыларынга кеземче хүлээдириниң тодаргай чорудуун өскертип болбас бе? Баштай – хажыдыышкынын эдип алырынга сагындырыгны бээри. Ону чайлатпаан болза – торгаал. Ол шын болгу дег, дыка хөй сайгарлыкчылар хоойлу-биле ажылдап, бир эвес частырыг тургустуна берзе дүрген эдип ап, өскелерге чижилгени тургузар дээш ажылдап турар болгай. Хоойлуну бир дугаар хажыткан кижилерге эвилең болурун Президент база чугаалаан. Өске сөс-биле чугааларга, ведомствонуң айтыышкыны-биле чурттаары шуут-ла болдунмас, ол эргижирей-даа бээр, чамдык чүүлдерге таарышпас-даа болгулаар. Чамдыктарда кандыг-ла бир албан-дужаалдыг кижиниң шын эвес шиитпири езугаар төлевирни кылыр таварылгалар база тургустунгулаар. Хоойлуларның боттуг амыдырал-биле карышкак болуп турарын эскерзин база ону күрүне удуртукчузунуң кылырын манавайн этсин дээш, бисти ажылдадып каан болгай. Сайгарлыкчы чорук талазы-биле төлээниң база сорулгазы ол. 

 Оон туржук сайгарлыкчы кижини судче киирипкенде безин байдалдарның өскерлип келгенинден ол хөделиишкиннерниң чигзинчиг чоруун тып илередир бүрүн эрге ында бар. Ол байдалдар бөдүүн эвес болдур ийин. Сайгарлыкчы кижиниң хостуг чоруу Россияны экономиктиг кризистен камгалаарынга чедирип болур. Ол хостуг чорукту кызыгдап турарын эскерер болза, чүгле бизнес төлээлери эвес, кандыг-даа хамааты ол кызыгдаашкын дугайында кайы-даа эрге-чагыргага дыңнадыр ужурлуг. 

 Пландан дашкаар хыналдалар – бизнестиң улуг баш аарыы, коррупцияның үндезини-дир. Ындыг хыналдаларны организастаары амыр-ла. Ынчангаш пландан дашкаар хыналдаларны Тываның Чазааның чанында комиссия онза контролга алыр боза эки. Хыналдаларга хайгаарал органнарының киржилгезиниң мониторингизин чорудар.

 Сайгарлыкчы чорук адырында политиканы күрүне бөгүн үндезини-биле өскертип турар. Биче бизнестиң ээлеринге контроль-хайгаарал чорудар хүлээлгелерни күүседирин шегледириниң талазы-биле ховар дээн шиитпирлер хүлээп алдынган. Сайгарлыкчы чоруктуң чамдык хевирлеринге үндүрүг чапсарын киирген, үндүрүг ставказын хензиг 1 хуу чедир кызырып турар. Ол хосталгалар оон-даа калбарар. 

 Республиканың экономиказын колдунда-ла биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук быжыглаар ужурлуг. Кандыг-даа чаартылганы киирери ийи уштуг ыяш-биле дөмей. Бөгүн, Россияда киирген сайгарлыкчыларга хостуг чорукту, чамдык кижилер база ажыглаары магат чок. Ол дээрге кылымал арага-биле чонну арагаладып чоруур арын-нүүр-даа чок, чиижең садыгжылар-дыр. Арага рыногун таарыштырган российжи хоойлулар Президентиниң сайгарлыкчы чорукту хөгжүдеринге киирген хостуг чоруундан арай чыдып каап турар хевирлиг, деп бодаар мен. Ону кылымал арга садыгжылары ажыглаар эвеспе. Бии-Хемге бир ындыг таварылга болду. Боярышник садарын кызыгаарлаан дээш судче хомудал киргеш, бир садыгжы ойнап алды. Ол суук бүдүмел арага продукциязынга хамаарышпас дээрзин федералдыг хоойлу-биле бадыткаан. А ону чиик өртектиг эзиртир чүүл кылдыр садыгжылар садып турарын дыка эки билир бис. Шак мындыг таварылгада хайгаарал органнары боттарын көргүзер ужурлуг. Силерниң эргелериңер бар-дыр. Бистиң дилээвис-биле федералдыг чазак чем бөлүүнге хамаарышпас, спирт холуксаалыг продукция аймаанга садыглаашкынны соксадып болур эргени регионнарга бээр талазы-биле хоойлуга өскерилгелерни белеткеп турар. 2016 чылдың эгезинде ону хүлээп аптар боор. 

 Мөлчүкчү оюннар бизнези-биле демисел база-ла ындыг – ол бизнести албан езузу-биле чок кылган-даа болза, ол шупту кижилерниң караанда-ла сайзыравышаан. Оларны кымнар «крышалап» турарын билир бис. Ынчалза-даа погоннарлыг эрге-дужаалдыг кижилер-биле ол сырый холбаалыг. 

  Бот-тускайлаң Тывада сайгарлыкчы чоруктуң хөгжүлдези деп чүл? Бүрүткел чок бизнести, чажыт сайгарлыкчылар-биле демиселди, «чагаа хаптарында» шалыңнарны алыылыңар. Шак оон, чурттуң бюджеди дыка хөй түңге когарап турар.

  Сөөлгү чизе езугаар алырга, биче болгаш ортумак бизнестиң 10 муң хире ээлери ажылдап турган. Оларның чартык кезии албан езузу-биле эвес, тодаргайлаарга бүрүткел чок болуп турар. Сөөлгү адаан саным оон-даа хөй чадавас деп бодап тур мен. Бөгүн дораан ол кижилерни үндүрүг учедунга тургузуптар болзувусса, бюджетче эвээш-биче акша кирип кээри шын. Ооң соонда чүү болурул? Ооң соонда оларның дыка хөйү боттарының ол ажылын кааптар, чүге дээрге хуу кижилер-дир. Боттарын шак ындыг арга-биле аъшкарып-чемгерип, хепкерип турары дээш оларга четтирдим дээр апаар. Ынчангаш сайзырап болур чүүлдерни дуглавас, эгелээшкиннерге доткар болбас дээш оларга дегбейн турар бис. Олар оон балдыр кирип, саарылга акшалыг апаргаш, боттары-ла үндүрүг органнарынга чедип кээрлер, чүге дээрге бүрүткел чок ажылдаарга өзүлде чок деп чүвени олар билип каарлар.

 Туризмге хамаарыштыр алырга хайгаарал хыналдалар кылыр кижилер мында чок. Бир чылда биске 70 муңдан хөй эвес кижи кээп турар адырга кандыг орулга турар боор. Ол безин 2014 чылдың сан-чурагайы-дыр, ынчан билдингир болуушкуннар-биле холбаштыр хөй аалчылар келген болгай. Турисчи компаниялар бисте каш санныг. Оларны безин кайы-хамаан чок, сайгарылга чок боой тудуп турар бис. Чижээлээрге, «Тайга» станциязынга бааза туткаш, дыштанып келген кижилерге чыннып, изиг шай ижип алыр арга тургускан сайгарлыкчы хайгаарал органнарындан ол тудугну бузар, чүге дээрге ол саавырның ындыг-ындыг чүүлүнге дүүшпес деп сагындырыг алган. Бодувустуң ап турар хемчеглеривистиң ажык-дүжүүн санап көрээлиңерем. Ол баазаны бузуп каапкан-дыр бис. Оон чүү үнерил? Бирээде, боттарывыстың-на дыштаныр черивис чок болур, ийиде, ол херекке эвээш эвес акшазын салган сайгарлыкчыны куруглатканывыс ол, ооң соонда кижиниң бизнес кылыр хөңнү чиде бээр, фирмазын хаап кааптар. Аңаа 20 хире кижи ажылдап турган, олар шупту ажыл чок улус апаар. Бо ажылда ажык-дүжүк бар бе? Азы саавыр угаан-сарыылдан күштүг бе? 

 Сайгарлыкчыларның садыг-үлетпүр палатазы, Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу, сайгарлыкчыларның эргелериниң талазы-биле төлээ дээн ышкаш өске-даа черлер-биле харылзаа тудуп ажылдаарын күзээр-дир мен. Олар дээрге сайгарлыкчы кижини күрүне күжү-биле хоозурадып кааптарын болдурбас организациялар-дыр. Олар дээрге сайгарлыкчы биле эрге-чагырганың аразында харылзааны эрге-хоойлуга дүүштүр тудуп турар организациялар-дыр. Күрүнениң болгаш бизнестиң эрге-ажыктарын камгалаар ындыг черлерниң тургустунарынга сонуургалдыг мен. Ындыг профессионал ниитилежилгелер — ассоциациялар, эвилелдер хөй болган дудум, бо чорудулга чогумчалыг болур. 

 Сайгарлыкчылар дээрге чүгле «Мен» дээр, бодун хандырып шыдаар болгаш онзагай кижилер дээрзин билир мен. Ындыг улустуң кым-бир кижи-биле, оон туржук удурланыкчылары-биле каттышкан херээ бар бе? дижип турган болгай. Ам байдал өскерилген. Бодунуң думчуун хараар чорукту ап каары, кады ажылдаары, чижилге аргазын быжыглаары чугула апарган. Сайгарлыкчы чорук 10 чыл бурунгаар бөлүк кылдыр сырый каттышкаш, ниити эрге-ажыктарны төлээлээр черни тургузуп алган болза, Президентиниң чугаалап турары өскерилгелер экономиктиг бергелерден эвес, сайгарлыкчыларның боттарының күзелин езугаар, болур турган дээрзинге бүзүрээр мен.