Тываның Баштыңы: Эптиг-демниг ак-эрикчилерден өөренип алыр онзагай солун чүүлдер хөй-дүр!

 Кыштың эртенги чыварлыг сырыны-биле деңге ыраккы Тес-Хем кожууннуң кыдыг кызыгаар сууру Кызыл-Чыраага, азы Ак-Эрик сумуга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол халдып кирип келген. Ажыл-агый аайы-биле чедип көөр, шиитпирлээр айтырыглар-ла хөй. Ынчангаш даң баштадыр, эртеледир чедер дээш, келгени-даа ол. 

  Өске кожууннарда-биле дөмей хар мында элээн чагган, амдыызында дыңзыг сооктар чогу, өршээлдиг. Чай кааңнаашкынныг, сиген-ширбиил чегей үнген-даа болза, малчыннар малдың чемин курлавырлап, кышка болдунар-ла шаа-биле белеткенгени, боттарынга бүзүрелди берип турар.  

 Чидиг айтырыг – школа тудуу 

 Ак-эрикчилерниң бир кол чидиг айтырыы – суурда ортумак өөредилге школазының чогу. Малчыннарның, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң уруг-дарыынга туткан интернаттың оран-савазында өөреникчилер ийи ээлчегде өөренип турар. 

 «Өөреникчилерниң саны бо чылын 158 кижи четкен, бирги класста 28 чаштар кирген. Ынчангаш интернатты школа кылдыр эде дерээн оран-сававыс биске бичелеп турар. Ындыг болзажок өөредилге чорудуунуң негелделеринден чыда калбас дээш, эртемнер кабинеттерин өөредилге-көргүзүглүг материалдар-биле дерип, каастап, компьютер клазын четчелээн бис. Бо өөредилге чылында 9 биле 11 класстарны доозар 19 база 5 кижиге шылгалдаларга белеткелди күштелдирген» – деп, школаның директору Айгуль Валерьевна Эрендей чугаалааш, уламчылады. - Өөреникчилерни быжыг эртем-билиг-биле чепсеглээр дээш 29 башкы ажылдап турар. Оларның аразында дээди мергежилдиң 3, бирги категорияның – 16, категория чок 9 башкы ажылдап турар. Эр башкыларның сан – 3. Олар күш-культура, күш-ажыл кичээлдери база «Алдын аргамчы» бөлгүмде башкылаашкын ажылында. 

 «Өг-бүле бүрүзүнге-ле – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилели-биле 3 доозукчу чурттуң болгаш Тываның дээди өөредилге черлеринче дужаап киргеш, эки өөренип турар. Тываның Баштыңының эгелээшкини-биле орус дыл, математика башкылаашкынын чогуур деңнелче көдүрүп, келир үениң доозукчуларынга профугланыышкынныг ажылдарны суртаалдап, ЕГЭ шилилгезин ылаптыг чорударынга дузаны көргүзер ажылдар калбарган». 

  Сыдым байырлалы 

 Тываның Баштыңының доктаатканы Тывада Улусчу ужур-чаңчылдар чылы-биле өөредилге-кижизидилгелиг ажылдар школада доктаамал эртип турар. Оларның бир эң-не солун хевири - алгы-хөмден кылыглар кылыр «Алдын аргамчы» бөлгүмнүң ажылы. Ооң удуртукчузу Күр-Дагба Хорлай-оолович Ланаа школаның оолдарында малчын, чылгычы, анаа-ла эр кижиниң янзы-бүрү эдилелдерин кылырын өөредип турар. 

 Ажылының түңнелин көргүзери-биле, ол хүн, Баг байырлалын эрттирген. Байырлалдың кол кезээ – сыдымны өрээш, кымчыны сыптаар мөөрей болган. 4, 7, 8 база 10 класстарның оолдары (бир командада ийи кижи) мөөрейниң негелдези езугаар ажылды чараш, шынарлыг боорда, эң шалыпкын кылырынга мөөрейлешкен. 

 Бөлгүмнүң башкызы Күр-Дагба Хорлай-оолович мөөрей чоруп турар аразында солун тайылбырны кылды: «Сыдым – хүн бүрүде ажыглаар эт. Бичии оол 3 хар чедерге, анай, хураган ай дээр бичии сыдымны адазы кылып бээр. Ол аар эвес, бөдүүн сыдым болур. А 5-6 харлыг апаарга, оон шала улуг, «бызаа сыдымы» кылгаш, ону дамчыдар. Ол үеде оглунга сыдымнарның ылгалын, ужурун тайылбырлап, көргүзер. Бе сагган авазынга дузалажырынга элээди оглунга чугула эт – «кулун сыдымын» кылыр. Ынчан ону адазы биле оглу иелээн кылырлар. А кажан 18 харлыг, боду аңгы чылгылыг апаргаш, аът шалбадаар аргамчыны, бодунга кымчыны-даа ол кылып алыр, ужур ындыг. Өгбелерден дамчып келген чараш тыва чаңчылывыс чүгле күш-ажылга эвес, угаан-медерел сайыралынга база салдарлыг. Чүге дизе сыдымны өрүп турда, бичии кижиниң салааларының ужунда нервилери угаан-мээни ажылдадырынга дээштиг». Оолдар чаңгыс эвес сыдымны кылганы илдең, холдары быжыг, дүрген-дүрген кылып турлар. Ол үеде Шолбан Валерьевич оларның ажылын сонуургап, ам чаа-ла оолдарның шевер холдарындан «төрүттүнген» кымчыларны сонуургаан. 

 Байырлалдың ийиги кезээ – тыва аъттыг оолдарның көргүзүү. Ооң утказы - ам чаа-ла эт болган сыдымны ажыглаарын маңаа баралгаткан. Алгы тыва тоннарын, тыва бөрттерин, кадыг идиктерин кедипкен, аъттар мунган оолдарны көөрге, түрлүг-даа, чоргаар-даа-дыр. Эр-хейлер, акаалар! 

 Сумуда билдингир, хүндүткелдиг Виктор Сюрюнович Аринаның баштааны эр кижилер чөвүлелинде алдар-аттыг кижилер, малчыннар, хоочуннар-биле Тываның Баштыңы ажык чугааны база чоруткан. Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Сүктер Шимет, ус-шевер Күр-Дагба Ланаа, Тыва Республиканың алдарлыг малчыны, муңчу малчын Андрей Аңчыевич Бызаакай, адалар чөвүлелиниң активчизи, күш-ажылдың хоочуну Владимир Дембирелович Эрендей болгаш өскелер-даа боттарының бодалдары-биле үлешкен.

 Демдеглексенчиг чүүл – сөөлгү беш чылда адалар чөвүлелиниң ажылын күштелдиргениниң соонда суурда корум-чурум айтырыы экижээн. Бо чылын чаңгыс-даа кемниг үүлгедиглер болбаан. Социал камгалалы кошкак өг-бүлелерге деткимче дуза көргүзерин калбартканын адалар чугаалаан. Ыяш-хөмүрүнге күш четпес өг-бүлелерге ыяшты белеткеп, херим-кажаазын септээри – чараш чаңчыл апар чыдары өөрүнчүг. «Ол ажыл-ишчи херектер-биле чонну мөөңнеп, чаңгыс демниг болдурар сорулга салдынган» - деп, Виктор Арина онзалап демдеглээн. 

 Ак-Эрик суму чагыргазының даргазы Аяс-оол Сакпай, өскелерге үлегерлиг өг-бүлелерниң чижээ-биле эр биле херээжен кижиниң алдар адын, хей-адын көдүрер ажылдарны ам-даа уламчылаарын чугаалаан. Чүге дизе эр кижи – төрени башкарар, өг-бүлени чемгерер, ажы-төлдү камгалап, оларның чаагай келир үезинге магадылалды тургузуп бээр ужурлуг. Тываның Баштыңы акааларның ажыл-ижин дыңнааш, ам-даа кылыр ажылдарга чагыгларны берген. Ажы-төлдү эртем-билигге чедирер, амыдыралдың кадык овур-хевири-биле чурттаар, арага-биле демиселди күштелдирер, мал оорун чок кылыр.

  «Үнер чылда «Инээм – чемгерикчи малым» деп төлевилелди эгелеп, социал камгалалы кошкак өг-бүлелерге инекти азыравышаан, боттарын ак чем-биле хандырар арганы тургузар деп планны салган бис. Чалданып турар кижилер база бар. Чаңгыс инээн ийи буттуг кокайлар ай деп алгаш барза канчаар деп. Шын. Ынчангаш эр чоннуң аразынга мал оорлаар кижилер турбас кылдыр ажылды чорудуп көрээлиңер» - деп, республиканың баштыңы чагаан. 

  «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилелдиң девии-биле 

 Экономиктиг рыноктуг үезинде кижи боду-ла тывынгыр, туттунгур, кызымак болза, чүнү кылырын бодуң билир сен. Тываның Баштыңы биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук хөгжүлдезинге үлүүн киирер дээн кижилерни деткип, бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузуп турар. 

 Кыйыг суурда «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң киржикчилери-биле ужуражып, оларның бүдүрген продукциязын сонуургаан. Тес хемниң унунда чыжыргананы тарып өстүргеш, ооң доңурган кадын садып, хандылар, варенье кылыр хуу бүдүрүлге ээзи Белек Соян-биле чугаалашкан. 

 Суму чагыргазы сайгарлыкчыга үш гектар черни аңгылап, 50 муң рубльди тускайлап берген. Ол акшазы-биле бир муң хире өзүмнерни Минусинскиден садып эккелгеш, тараан. Ол ажылга суурнуң улуг-биче чону шупту дузазын көргүзүп, шефтээшкин ажылын организастап, бир демниин көргүскен. 

 «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң девии-биле теп үнүп келген, алызы барып «Тывага бүдүрген» деп ылгавыр демдекти каяа-даа ыят чок төлээлеп болур продукцияны калбаа-биле бүдүреринге болбаазырадылга дериг-херекселин садарынга дузаны кадар талазы-биле хемчеглерни алырын Тываның Баштыңы аазаан. 

 Чаңчыл черле ындыг, бо чылын чүнү кылган, келир чылда чүнү канчаарыл деп, планны кижи тургузар. Тываның Баштыңы сумунуң ол хүнгү амыдыралы-биле танышкаш, суурнуң чону-биле Аяс Данзырын аттыг көдээ Культура одаанга ужуражылганы эрттирген. Чыл санында Дээди Хуралга бээр бодунуң Айыткалынга хамаарыштыр чугааны тес-хемчилерниң, ак-эрикчилерниң амыдырал-чуртталгазынга даянып чоруткан. 

 «Кожууннуң чаа чагырыкчызы ажыл-чорудулганы кайы-хире углап-баштап турарыл, баштайгы түңнелдер кандыгыл деп сонуургап келдим. Хей-адыңар түрлүг, бедик чон-дур силер. Чер чуртуңарга ынакшылыңарны илередип шыдаар, демниг-дир силер» - деп чугаазын эгелээн. 

 «Школа өрттенген соонда, чаа тудугну тудуп, чаа оран-саваже кирер дээн семээшкиннер каш чыл түңнел чок туруп келген. 2010 чылда 5 млн. рубльди школа тудуунга дээш тускайлаан, ол акша кайнаар чарыттынганы билдинмес?! Истелге органнары аңаа хамаарыштыр херекти чорудар ужурлуг... 

 Россияның Чазаа, келир чылын, 50 млрд. рубльди школалар тудуунче аңгылаарын шиитпирлээн. Чуртта 85 регион бар. Регион бүрүзү федералдыг ол акша-хөреңги дээш туржур апаар. Бис конкурстарга, төлевилелдерге киржип, түңнелдерни чедип алыр дээш ажылдап турар бис. А чаа школаны тударын келир чылын, 2016 чылда, эгелээрин аазап тур мен. Сүт-Хөл кожууннуң Ишкинде база шуут-ла кээргенчиг школа бар. Аңаа база школаны тудар ужурлуг бис» - дээнин, ак-эрикчилер адыш часкаашкыны-биле уткуп алган.

 Школаның өөреникчилериниң мөөрейин көргеш, бо чараш ужур-чаңчылды республика деңнелинче нептередири чугула санап тур мен. Ынчангаш сумунуң школазынга ырак-чоок черлерге чедип, өөредиглиг солун хемчеглерге киржип турарынга деткимче кылдыр автобус сертификадын тыпсып тур мен, дээн дыңнадыын ак-эрикчилер туруп келгеш, өөрүшкүзүн илереткеннер. 

 Тываның Баштыңы көдээ черлерде библиотекаларны деткип, оларның фондузун долдурар хемчегге шагда-ла бодунуң үлүүн киирип чоруур. Ол бо удаада Ак-Эриктиң көдээ библиотеказынга тыва чогаалчыларның номнарын дамчыткан. 

 База ол ышкаш, Баг байырлалында сыдым кылырынга мергежилин көргүзүп, тиилекчи болган оолдар - Аянчы Соян (10 класс), Сеңги Нурсат (8 класс), Алдын-Херел Эрендейге (7 класс) өгбелерниң чараш ужур-чаңчылдарын кадагалап, ону шиңгээдип, эш-өөрүнге дамчыдып чорууру дээш, өртектиг белектерни сөңнээн. 

  Ажыл-агыйжы бир хүнүнүң дугайында Тываның Баштыңы Вконтактыда бодунуң арынында мынча деп бижээн: «Тывада "Акаалар чурту" деп адап чаңчыкканывыс Тес-Хемниң Ак-Эрик суурга четкеш, амыдырал-чуртталгазы-биле таныштым. Ырак-узакта, кыдыг-кызыгаарда чонувус эки кышка эки белеткелдиг, мал-маганы арбын, хүр кыштап турар улус-тур. Школачы оолдар ус-шевер башкызы Күр-Дагба Ланааның удуртулгазы-биле сыдым, кымчы, дижини тулган эки кылып билирин магададым. Сыдым байырлалын дыка сонуургап көргеш, республика чергелиг эрттирерин саналдадым. Бичии оолдарны ада-өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарынга үндезилеп кижизидеринге улуг базым болур дээрзи чугаажок. Эптиг-демниг ак-эрикчилерден өөренип алыр онзагай солун чүүлдери хөй-дүр!»