Тываның Баштыңы: чаа коммуникациялар эвээш чурттакчылыг суурларга сайзыраар арганы бээр

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның харылзаа сайыды Николай Никифоров-биле бо чылдың эгезинде элээн каш катап ажылчын байдалда ужурашкан. Регионнуң хөгжүлдезиниң айтырыгларын боттары кады чорударын ажыл-агыйжы чугаалажыышкынның түңнели-биле ийи тала дугурушкан. Республика баштыңының кол дилеглериниң бирээзи – «Чурагайның дең эвес чоруун чайладыры» федералдыг төлевилелди Тывага дүрген боттандырып, 250-ден 500 чурттакчылыг черлерни Интернет харылзаазы-биле хандырарын чедип алыры турган. 

 Регионнуң географтыг онзагайын (даглыг чер) көрбейн, федералдыг төлевилелди соңгаарлатпайн, 2015 чылда Тывага боттандырары эң чугула дээрзин Шолбан Кара-оол чугаалааш, 2015-2016 чылдарда Ростелеком ААН-ның инвестиция планындан Тыва Республиканы үндүрбейн, харылзааның волокно-оптиктиг шугумун тудуп эгелээрин дилээн турган. 

  Республиканың территориязынга амгы үениң телекоммуникация инфраструктуразын тургузары регионнуң инвестиция сонуургалынга эки салдарлыг болуп, экономиканың мурнакчы адырларынга идигни бээр дээрзинге Шолбан Кара-оол бүзүрелдиг. 

  Петербургтуң делегейниң экономиктиг форумунуң чорудуу-биле Тываның территориязынга инвестиция төлевилелдерин боттандырар адырда кады ажылдажылга дугайында үш талалыг дугуржулгазынга РФ-тиң Харылзаа болгаш массалыг коммуникация яамызы, Тыва Республиканың Чазаа база «Ростелеком» ААН 2015 чылдың июнь 18-те атты салганнар. Ында республиканың чурттакчылыг 16 черинге: Хорум-Даг, Авыйган, Көк-Хаак, Сизим, Терлиг-Хая, Ак-Чыраа, Найырал, Хүт, Суш, Тарлаг, Успенка, Хөл-Өөжү, Ырбан, Шаңчы, Чал-Кежиг, Качыкка интернет точкаларын тургузарын шиитпирлээн. Ол черлерниң чуртакчыларының саны 6393 кижи - Тыва Республиканың чурттакчы чонунуң санының 2 хуузу. 

 2015 чылдың ноябрь 1-ге чедир республиканың 13 суурунче: Тарлаг, Найырал, Суш, Хөль-Өөжү, Чал-Кежик, Успенка, Ак-Туруг, Терлиг-Хая, Шаңчы, Ак-Чыраа, Авыйган, Хорум-Даг, Сизимче ВОХШ-туң тудуун дооскан. Качык биле Ырбанда спутник харылзаазын тургускан. 2015 чылдың ноябрь 30-ге чедир чаа дериг-херекселдерни эккээрин манап турар. 

 2015 чылдың декабрь 15-ке чедир республиканың 13 чурттакчылыг черлеринге УЦН кирер точканың телекоммуникация дериг-херекселин салыр талазы-биле ажылды төндүрери планнаттынган. Ооң соонда федералдыг төлевилелди албан езузу-биле ажыглап эгелээр. Төлевилелдиң инвестиция өртээ 340 млн. рубль. 

 Тыва Республиканың Баштыңының база төлевилелдиң кол күүседикчилериниң киржилгези-биле ноябрь 25-те эрткен брифингиге төлевилелдиң түңнелдерин үндүрген.

 Шолбан Кара-оол, Тываның Баштыңы: - Россияның харылзаа сайыды Николай Никифоров-биле чаңгыс эвес катап ужурашкан мен. Ол ужуржылгалар салдарлыг болган чадавас. Ынчалза-даа федералдыг эрге-чагырга кол шиитпирни хүлээп алган - бизнес болгаш кандыг-даа орулга чок, эвээш санныг чурттакчылыг черлерже харылзааның шугумун шөйер. Бо удаада биске дыка херек күрүне чагыы күүсеттинген. Географтыг талазы болгаш девискээри онзагай, кызыгаар чоогу, инфраструктура хөгжүлдези нарын бистиң регионувуска «Чурагайның дең эвес чоруун чайладыры» төлевилел улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш ындыг хевирлиг программаларга республика бюджединден кады акшаландырыышкын негелдезин кылып, ону эрттирбейн, аңаа киржир ужурлуг бис.

 Тывага ол төлевилелди чүгле 2018 чылда эгелээр деп турган. Ынчалза-даа Россияның комхарылзаа яамызы-биле дугуржулгага атты салганывыс соонда, ооң боттанылгазы эгелээн, ам тодаргай түңнеливис бо. 656 километр хемчээлдиг черге харылзааның волокно-оптиктиг шугумун шөйери – улуг ажыл, төөгүлүг болуушкун-дур. Ол берге орукту эртеринге: черни казып, четкини шөйүп, дериг-херекселди тургузар ажылдарга ажылдаан кижилерниң шуптузунга өөрүп четтиргенивисти илередип, бот-боттарывыска байырны бөгүн чедирээлиңер. Ол дээрге депшилге-дир деп, санаар мен. 

  Белен эвес үеде чурттап турар бис, чуртка саң-хөө байдалы канчап баарын кым-даа билбес. Келир үеже идегел-биле көөр апаар, бистиң республиканың хөгжүлдезинге 300 млн. рубльди аңгылааны – чедиишкин-дир. 

 Республикада харылзаа адырында боттарының специалистери, информастыг технологиялар адырында профессионалдар барынга дыка чоргаарланыр-дыр мен. «Тывасвязьинформ» бүдүрүлгениң төлептиг ажылы-дыр деп санаар апаар. Төлевилелди ажылдап кылганыңар дээш коллективке, удуртукчузу Сылдыс Орлановна Хертекке четтиргеним илередийн. Хөй кезиинде аныяк оолдар ажылдаан силерниң бүдүрүлгеңерге чедиишкиннерни күзедим. 

 Республика бүдүрүлгезин деткээни дээш «Ростелекомка» база өөрүп четтирдивис. Силерни ам-даа чаа-чаа сорулгалар манап турар деп бодаар мен. Эвээш чурттакчылыг черлерде чаа коммуникациялар көстүп келген, ол улам ыңай хөгжүүрүнге идиглиг. Интернет-сайгарлыкчы чорук талазы-биле боттуг хөй аргалар тургустунган. Тывада ол талазы-биле ажылдар ам-даа хостуг боор. Ындыг болганда ону суурларның чурттакчыларынга, бо брифингини ажыглап чугаалаар. 

 Константин Новиков, «Ростелеком» ПАН-ның Красноярск филиалының директорунуң оралакчызы: - Кажан чурттуң удуртулгазы 250-ден 500 кижи чурттакчылыг суурларже харылзаа шугумун шөйер – Россияда ындыг санныг чурттакчылыг 14 муң черлерже 200 муң километр ажыг шугумну чорудар деп шиитпирни хүлээп алырга – чаңгыс-даа күрүне ындыг улуг хемчээлдиг төлевилелди кылып көрбээнин бодап калдывыс. 

  Тывага хамаарыштыр ол хуусаа элээн орайтадыр турган чүве. Сөөлгү үениң доллар база рубль-биле холбаалыг болуушкуннар ужун, төлевилелдиң боттанылгазы үш-беш чылга соңгаарлай бээр деп бодап турдувус. Аңаа чылдагааннар хөй турган. Күрүне Думазы ол ачы-дузаның күүседикчизинге чаңгыс Ростелеком болурун шиитпирлээн. Ол идеяны 10 чыл дургузунда боттандырарынга 163 млрд. рубльди аңгылаан. 

 2015 чылда шупту ажылдарны эгелээр дээн Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң хүлээп алган шиитпири шын болган. Ол эвес болза, та чүү болур турган… 2018 чылда эгелээр планны, оон база беш чылга чылдырыпкан болза, төлевилел ынаар-ла ырап чоруй баар турган-дыр. 

  Байдалдарның мынчаар тургустунганы-биле, үш таланың дугуржулгазы езугаар Ростелекомнуң Красноярск филиалынга кыска хуусаада бүгү ажылдарны чорудар даалганы берген. Тудугжуларны шилээн. 

 Чурумну элээн өскертип, Тывага өске орукту шилип алган бис - өске региондан организация эвес, «Тывасвязьинформ» тыва бүдүрүлгени чиңгине ажыл кылыкчызы кылдыр тодараткан бис. Шак ынчаар республикага үндүрүг киирилдезин арттырып, бүдүрүлгениң бодунга деткимче көргүстүнген. Кожа регионнардан дөрт субподрядчик ажылдаан. Ол шиитпирни чөпшээредири-биле 8 ай хире ажылдадывыс, а 2 ай туттувус.

 Тываның удуртулгазының талазындан белен чоруу база дузазы мени кайгаткан, административтиг шаптараазыннарны дораан ап каапкан. Тудуг ажылдарынга ындыг идепкейлиг киржилгени өске регионнарга көрбээн-даа, таварышпаан-даа мен. 

 Ажыл чорудуунга хамаарыштыр алырга, доозарының кырында келген. Эң берге участоктарның бирээзи – Каа-Хемни кежир кылыр ажыл арткан, ийи неделя хире болгаш ол доосту бээр. Төлевилел чедиишкинниг доостурга, чурттакчылар ачы-дузаны ап эгелээр ужурлуг.

  Аяна Шойгу, ТР-ниң информатизация болгаш харылзаа сайыды: - Кожууннарның чагырга даргаларынга өөрүп четтиргенивисти илереттивис. Чер участоктарын аңгылаар, бойдустуң хайгааралдыг территорияларының талазы-биле чөпшээрежилге хемчеглерин кыска хуусаада кады кылдырар аргалыг болдувус. Бо хүнде волокно-оптиктиг шугум чоруткан чурттакчылыг пунктуларда социал ужур-дузалыг 42 объект бо харылзааны ажыглаар аргазы тургустунган.

  Сылдыс Хертек, «Тывасвязьинформ» ААН-ның директору: - 2015 чылда бо ажылдың эгелээрин чедип алганы дээш, бирги ээлчегде Тываның Чазаанга өөрүп четтиргенивисти илереттим. Инфраструктуразы чүгээр кожа регионнар-биле деңнээрге, бистиң республикавыска ол дыка улуг ужурлуг. «Тывасвязьинформ» бистиң компания 1944 чылдан бээр ажылдап эгелээн, байдалывыс кандыг дээрзин билир бис. Ынчангаш төлевилел дүрген боттанырын күзеп турдувус.

  Тыва Республиканың территориязынга ук төлевилелдиң күүседикчизи кылдыр бисти шилип алганы дээш, «Ростелеком» биле Тываның Баштыңынга өөрүп четтирдивис. Ол төлевилелге кирер дээш боттарывыстың талавыстан бүзүреп, кызып турдувус. Саналдарывысты чуруп, сайгарарын кызыттывыс. Ынчангаш төлевилелде көрдүнмээн турган-даа болза, бистиң арга-сүмелеривисти эдерип кожуун төптерин таварты шупту шугумнарны чоруткан. Бо төлевилелди боттандырып тура, волокно-оптиктиг шугум чоруткан чурттакчылыг пункт бүрүзүнүң бурунгаар хөгжүлдезин база көрген бис.  

 Эки ажылдаарын кызыттывыс, төлевилел дыка хөй чүүлдерни биске берген. Хөй чылдар дургузунда бир-ле дугаар эки орулганы алдывыс, тус чер бюджедин долдурар бис. «Связьстройкомплекс», «Алтайтелефонстрой» ААН партнерларывыска четтирдивис. Чүгле боттарывыс, ындыг узун хемчээлди эрттеривис берге турган боор. 

 Төлевилел боттаныышкынынга 100 ажыг кижи киришкен. Бистиң тус черниң специалистери бедик деңнелге ажылдаанын демдеглээр апаар. Шиви бүрүзү дээш сагышсыраан ажылдакчылар – арга-арыг ажылдакчыларынга аңгы четтирдивис, шивилерниң шуптузун камныы-биле оюп эрттивис. Культура өнчү-салгал объектилерин камгалаар албанга четтирдивис. Кайда кандыг базырыктар чыдарын ам билир бис. Орукчуларга, энергетиктерге база четтирдивис. 

 Төлевилел боттанганынга таарзындым. Кажан команда-биле ажылдаарга, шупту айтырыгларны эң-не кыска хуусаада шиитпирлеп болур дээрзин көрдүвүс. 

 Василий Зыков, «Связьстройкомплекс» ААН-ның директору: - Тудуг рыногунда хуу тудуг организациялары дыка хөй, бо төлевилелге ажылдаар арганы бергени дээш, брифингиниң шупту киржикчилеринге база салым-хуумга өөрүп тур мен. Тыва-биле харылзаам база бар болгаш, ийи дакпыр өөрүнчүг-дүр. 1979-1984 чылдарда Сарыг-Септиң харылзаа белдириниң начальниги кылдыр күш-ажылчы оруум моон эгелээн. Тывага 18 чыл чурттааш, өг-бүлем аайы-биле Курагинода ада-иемче чоруткан мен.  

 Харылзааның волокно-оптиктиг шугумун мында бир дугаар шөйүп турарларның бирээзи болганымга база өөрүп тур мен. Хоорайлар аразының харылзаазын тудуп эгелээн бис. Республикада ниитизи-биле 600 километр хире харылзаа шугумун шөйдүвүс. Бодунуң сонуургалы, ажылдың бедик организастыы-биле Тыва ылгалдыг-дыр. Кижилерден, ажылчын коллективтен шупту хамааржыр.

 Шолбан Валерьевич, бо адырда ажылдап турар тыва оолдарның дугайында чугааладыңар. Олар дыка хөй чүүлдерге өөренип алган болгаш ам бедик деңнелде ажылдап турарын демдеглекседим. 

 Тайылбыр: