Тываның муниципалдары чер-черлерге дээштиг ажылдаар дээш мергежилин бедиткен

 Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларының чаа соңгуткан баштыңнарының билиг-мергежилин бедидер программа-биле бо хүннерде Кызыл хоорайга муниципалдыг районда тус чер бот-башкарылгазын организастаарының болгаш боттандырарының чугула айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. РФ-тиң Президентизиниң чанында Россияның Улус ажыл-агыйы болгаш күрүне албанының академиязының салбыры – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институду биле регионнуң Чазааның аразында дугуржулга езугаар өөредилге курузун организастаан. Тываның Чазааның Күрүне албаны болгаш кадрлар курлавырының айтырыгларының талазы-биле департаментиниң дыңнатканы-биле, бо удаада муниципалдыг районнарның болгаш көдээ чурттакчылыг суурларның 50 хире баштыңнары квалификациязын бедиткен. 

  2015 чылдың сентябрь 13-те, Россияга чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнүң түңнели-биле, Тывада сес муниципалдыг районнуң база 53 көдээ суурларның баштыңнары соңгуткан. Оларның хөй кезии муниципалдыг албанда бир дугаар ажыдап эгелээн деп, чазак даргазының оралакчызы Артур Монгал тайылбырлаан. 

 - Чаа баштыңнарның аразында башкылар, көдээ ажыл-агый ажылдакчылары, сайгарлыкчылар бар. Бо курстарга алган билиглери хүн бүрүнүң ажылынга херек апаар. Лекциялар үезинде эң-не чугула – бюджет планнаашкынының, муниципалдыг тургузугнуң уставынга өскерилгелер болгаш немелделерни киирериниң, территориалдыг планнаашкын, муниципалдыг албанга, коррупцияга хамааржыр, нормативтиг эрге-хоойлу актыларын ажылдап кылырының болгаш хүлээп алырының дугайында айтырыгларны сайгарган.

 Тус чер эргелеп-башкарылга органнарының организациязы болгаш ажыл-чорудулгазы адырда элээн каш эртем публикацияларының автору Александр Новокрещенов амгы ниитилел дээштиг эргелеп-башкарылгага хереглелди негеп турар дээрзин тайылбырлаан. Чылыдылга, чырык дугайын, бок төгери, ажылчын олуттарны организастаары дээн ышкаш айтырыгларны билдилиг шиитпирлээринге чурттакчы чон сонуургалдыг. Ынчангаш харыысалгалыг албан-дужаалда кижилер чогуур белеткелдиг болуру чугула деп, социология эртемнериниң доктору, профессор Александр Новокрещенов санап турар. 

 - Тываның Чазаа муниципалдыг тургузугларның чаа соңгуткан баштыңнарынга өөредилгени организастаар саналды бистиң академиявыска киирген. Ынчангаш тус чер бот-башкарылга органнарының ажыл-чорудулгазының бүгү-ле адырларын сайгарып көөрүн кызыттывыс. Муниципалитеттиң тургузуу, баштыңның ажыл-чорудулгазындан эгелээш, эң чугула чүүлдер – экономика болгаш саң-хөө айтырыгларынга чедир. Аудитория дыка эки-дир, айтырыглар хөй болду. Кижи бүрүзү бодунуң салым-чолунуң, планнарының аайы-биле хөй чүүлдерни шиңгээдип алырын кызыткан, а бис хөй билигни бээрин оралдаштывыс. 

 Улуг-Хем кожууннуң баштыңы Вера Балчыйның баштайгы эртеми - математика база информатика башкызы. Оон экономистке өөренип алган. Мергежил бедидериниң курстарынга өөренип тура, үшкү дээди эртемни чедип алырын база бодап турар. 

 - Тываның Чазаа башкыларны чалап, курстарны организастааны - теория болгаш практика талазы-биле дыка улуг дузалыг-дыр. Меңээ дыка дээштиг болгаш солун болду. Чүге дээрге федералдыг хоойлужудулгада чаартылгаларны, тус чер бот-башкарылгазын организастаарын болгаш боттандырарының чугула айтырыгларын сайгарды. Берген материалдарны быжыглаары-биле «төгерик столга» хөйнүң киржилгези-биле сайгарылгаларны уламчылааны база эки болду. Новосибирскиже чоруп турбайн, маңаа-ла өөредилгени эрттиргени база таарымчалыг-дыр. Шак мындыг курстарны чылда оода бир катап организастап турар болза, дыка эки ийик. Чаа-ла ажылдап эгелеп чоруур кижиге, меңээ, эки деткимче болду. 

 Лекцияларда тус чер бот-башкарылга органнарын организастаарының чидиг айтырыгларын, чурттакчы чон-биле, күрүне эрге-чагырга органнары-биле кады ажылдажылга айтырыгларын сайгарган. Россияның Улус ажыл-агыйы болгаш күрүне албанының академиязының салбыры – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институдунуң конститусчу болгаш муниципалдыг эрге-хоойлу кафедразының доцентизи, күрүне эрге-чагыргазы болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының ажыл-чорудулгазының административтиг-эрге-хоойлу таарыштырар адырда специалист, юридиктиг эртемнерниң кандидады Олег Шерстобоев «Тус чер бот-башкарылгазын организастаарының кол принциптериниң дугайында» № 131 федералдыг хоойлуже онза кичээнгейни углаан. Хоойлу бо-ла өскерлип турар болганындан, специалистер квалификациязын база бедидер болза эки. 

 - 131 дугаарлыг хоойлуну таарымчалыг деп санаары берге. Чүгле 2015 чылда безин ону 10 катап солаан. Ынчангаш ол хоойлуда өскерилгелерге допчулалды көрдүвүс. Оон аңгыда эргелеп-башкарылга системазында аңгы-аңгы адырларлар талазы-биле амгы болгаш тускай хоойлужулгаларда дыка хөй өскерилгелер кирген болгаш, олар муниципалиттерниң эрге-байдалынга база хамаарылгалыг. Территорияларны организастаарындан эгелээш, экономиктиг болгаш социал дөстерге чедир тус чер эргелеп-башкарылгазының эрге-хоойлу үндезиннериниң бүгү адырларын мында хаара туттувус – деп, лекциязының утказын Олег Шерстобоев тайылбырлаан. 

 Хостуг хүрештиң билдингир тренери, ССРЭ-ниң спорт мастери, күш-культура болгаш спорттуң тергиини Толбан Самдан амгы үеде Тес-Хем кожуун чагыргазының даргазының хүлээлгезин күүседип турар. Ооң мурнунда чагырыкчы Юрий Тыт-оол республиканың көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыдынга сентябрьда томуйлатканын сагындыраал. Толбан Семенович Кызылдың элээди уруглар спорт школазын удуртуп турган. Муниципалдыг эрге-чагыргага арга-дуржулгазы бар-даа болза, чүгле өске адырда. 2008 чылда Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралынга соңгуткан. Амгы үеде эрге-чагырганың күүсекчи адырынга соңгутканы-биле, чаа билиглер чугула херек деп, Толбан Самдан чугаалаан. 

 - Тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчуларынга дыка херек өөредилге. Нормативтиг-эрге-хоойлу актыларын юридиктиг шын тургузарын, социал-экономиктиг планнаашкында кайнаар кичээнгейни углаарын чугаалады. Өөредилге соонда планнар тургузар бис. 

 Россияның Улус ажыл-агыйы болгаш күрүне албанының академиязының салбыры – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институдунуң башкылары дыңнакчыларның идепкейин демдеглээн. Лекциялар соонда сонуургаан айтырыгларын салып, башкылар болгаш коллегалары-биле ону сайгарар аргалыг. 

 - Көдээ чурттакчылыг черлерниң территория чөрүлдээлериниң дугайында айтырыг тургустунган. Ол Россияда база бар, а Тывада бо айтырыг республиканың төөгү, культура бот-тускайлаңы-биле онзагай чүүлдерлиг. Тус черниң чурттакчыларының көжүп тургустунганы чаңчылчаан бойдус ажыглалы-биле бот-тускайлаң. Сөөлгү үеде күрүне ынаар хөй кичээнгейни углап турар. Чурттакчы чон-биле канчаар кады хөделириниң дугайында айтырыгларны тургусту. Сити-менеджерлер-биле кады ажылдажылга айтырыын база сайгардывыс. Ол дээрге тус чер бот-башкарылга органы-биле чардынган керээ езугаар ажылдап, тус чер чагыргазын удурткан кижи-дир. Ооң бүрүн эргелери хөй, ооң аразында саң-хөө талазы-биле. Ону таптыг ажылдап кылыр болза эки. Төлээлекчи орган дээрге тус чер бот-башкарылгазының кол органы-дыр, ону уттуп болбас.

 Өөредилгениң темазын анаа-ла ынчаар шилип албаан, ону республиканың күзелдерин өөренип тургускан дээрзин, ТР-ниң Баштыңының болгаш ТР-ниң Чазааның Администрациязының Күрүне албаны болгаш кадрлар курлавырының айтырыгларының талазы-биле департамент тайылбырлаан. Баш бурунгаар муниципалдыг албан-хаакчыларга анкетаны чоруткаш, ында эң-не чугула темаларны РУАбКА-ның салбыры – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институдунче чоруткан. Курстар соонда дыңнакчылар шынзылгаларны алырлар. 

 Чугула социал-экономиктиг айтырыглар сайгарарынга кол шөлчүгеш болур «Муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» ассоциация Тыва Республикада ажылдап турарын сагындыраал. Ону Кызыл кожууннуң Баштыңы Степан Достай удуртуп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол муниципалитеттерниң удуртукчулары-биле ужуражып, чугула айтырыгларны сайгарары-биле «муниципалдыг шак» арга-хевирни идепкейлиг ажыглап турар.