Тываның Баштыңы муниципалдар дугайында: Бистиң кады ажылдажылгавыс бот-боттарывыска хууда бүзүрелдиң айтырыы эвес-тир. Ол мээң биле силерниң, ийи дакпыр харыысалганың айтырыы-дыр

 Кожуун болгаш хоорай төлээлекчилер хуралының сентябрьда соңгулдаларының соонда, олар-биле керээзи төнген муниципалдыг чагырга даргалары-биле ужуражылгаларны Тываның Баштыңы эрттирген. Шолбан Кара-оол чугаалажылганың соонда дараазында хуусаада кандидатты салыр азы солуур дугайында шиитпир хүлээп алдынар дээрзин дыңнаткан. Тывада тус чер чагыргаларының баштыңнарын муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи эрге-чагырга органы конкурс езугаар сити-менеджер кылыр соңгуурун сагындыраал. 

 Тываның Баштыңы-биле ужуражылгага керээзиниң хуусаазы төнер чоокшулаан алды муниципалдыг тургузугнуң - Таңды, Чеди-Хөл, Улуг-Хем, Тере-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарның база Ак-Довурак хоорайның баштыңнары келген. Шолбан Кара-оол кижи бүрүзүнүң ажылчы туружун хынаан. «Меңээ база республиканың чазаанга силерниң бүгү чедиишкиннериңер болгаш чедир кылбаан чүүлдериңер тодаргайы-биле билдингир. Бөгүнгү чугаада боттарыңарның ажыл-чорудулгаңарга анализти кылырынга кайы хире шынчыңарны база улаштыр ажылдаар изиг күзелиңерни билип алыксап тур мен. Бистер, бистиң кады ажылдажылгавыс бот-боттарывыска хууда бүзүрелдиң айтырыы эвес-тир. Ол мээң биле силерниң, кожуун азы хоорай дээш, ооң чурттакчыларының чаагай чоруу дээш ийи дакпыр харыысалгазының айтырыы-дыр» - деп, Тываның Баштыңы ужуражылганың сорулгазын салган. 

  Чугаа үезинде, эртип турар 2015 чылдың баш бурунгаар түңнелдерин сайгарган. Барык бүгү кожууннарда бюджетти долдурарының, боттуң орулгазын көвүдедириниң чидиг айтырыы бар дээрзин Шолбан Кара-оол демдеглээн. Республиканың Саң-хөө яамызының бергени 10 айның анализинден алгаш көөрге, эрткен чылга деңнээрге муниципалитеттерде орулганың хемчээли ниитизи-биле 9 хуу өскен. Ындыг болзажок сес кожуунда база Кызыл хоорайда бюджеттиң орулгалыг кезээ чүгле 2 хуу, чамдык черлерде чүгле 15 хуу. Орулганы көвүдедир планны кым-даа күүседип чадап каан.

 «Силерниң чамдыыңар ниити экономиктиг бергедээшкиннер, чер черлерде каңдаашкын база агаар-бойдустуң өрттери деп чылдак-биле агартынып турар, ону ынчаар чууй каары болдунмас. Силерниң ажылыңарның шынарындан, ажыл-агыйжыңардан, дыка хөй чүүлдер - үндүрүглер чыылдазы, үндүрүг онаалдазының баазазын калбартыры хамааржыр. Тандыны алыылыңар. Кожууннуң баштыңы чаңгыс эвес хуусаада ажылдап турар болгаш, арга-дуржулгазы чедер. Чер участоктарынга болгаш шимчевес өнчүге өнчү хамаарылгазын долдурар, чер болгаш өнчү үндүрүглерин ээлеринден чыыр талазы-биле чаа ажылдап эгелеп чоруур удуртукчулардан дора. Чурттакчы чоннуң 40 хуузу эрге хамаарылгаларын тургускан документилери чок болгаш черниң-даа, өнчүнүң-даа үндүрүүн төлевейн турар. Учетта тургускан участоктарның болгаш бажыңнарның кудулаткан өртээниң дугайында чугаалавайн тур мен, ол аңгы чугаа-дыр» деп – республиканың баштыңы тус чер чагыргаларының чедир кылбайн турар ажылының тодаргай чижээн айыткан. 

  Өске кожууннар база-ла ындыг хевирлиг байдалда. Шолбан Кара-оолдуң чугаазы-биле алырга, ниитизи-биле республикада бажыңнарның болгаш чер участоктарының чүгле 80 хуузунда өнчүге эргени долдурган. Ол саннар кадастр учедун организастаар талазы-биле муниципалдыг эрге-чагырганың чаңгыс аай ажыл-чорудулгазының чогун херечилеп турар. Тус чер бот-башкарылга органнары үндүрүг учедунда тургускан шимчевес өнчүден база чер участоктарындан чогуур төлевирлер чыылдазын безин хандырып шыдавайн турар. 2015 чылда чер үндүрүүн чүгле 53 хуу, эт-хөреңги үндүрүүн – 30 хуу чыгган. 

 Тус чер чагыргаларының шынарлыг ажылдаарынга чүү шаптыктап турарынга Тываның Баштыңы база доктааган. Оларның бирээзи – эргелеп-башкарылга аппарадынга кадрларны шилип, томуйлаарының айтырыглары чедимче чок деп онзалап айтыкан. Дөргүл-төрелдерин ажылга тургузарын болдурбазы, кадрларны адаандан депшидерин ажыглаары – удуртукчунуң кол сагыыр чүүлү ол. Бүзүреттирген девискээринге программаларны шынарлыг боттандырып, чаа прогроммаларны ажылдап кылыры – муниципалдыг эрге-чагырганың кылыр ужурлуг чүүлдери ол-дур. 

  Хой ажыл-агыйын деткиир талазы-биле муниципалдыг программаны чорудуп турары дээш Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырыкчызы Байбек Монгуштуң кызымак ажылын Тываның Баштыңы демдеглээн. Ол программаның ачызында, кожуун 100-ден 200 баш шээр мал садып алыр киржикчиге, банкыдан алыр чээлиниң хуузун дуглаарынга баштайгы дадывырны төлээринге дузаны көргүзүп турар. Кожуун бюджединде тодаргай саң-хөөнү аңгылаан. Программага 10 хире малчыннар киришкен. Олар дээрге коданында 40-60 хире баш малды тудуп, ажыл-агыйын улгаттырар дээн малчыннар болур, деп Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырыкчызы Байбек Монгуш чугаалаан. Бергедээшкиннер база бо-ла тургустунуп кээр. Чижээлээрге, чээли алыр дээрге, магадылал бээр долаазы чок болур, ындыг таварылгада кожуун чагыргазы баштайгы дадывырны дуглаарынга дузаны көргүзүп турар. Муниципалдыг тургузугнуң удуртукчузунуң бодалы-биле алырга, АҮК хөгжүлдези дээш Россельхозбанк шоолуг-ла деткимче көргүспейн турар болгаш колдуунда-ла коммерцияже сонуургалдыг. Ол программаның чедиишкинниг киржикчилери боттарының бүдүрген продукциязын садып-саарары-биле, тус черниң эрге-чагыргазының мурнунда мал согар цехти тударының айтырыын көдүрүп турар. Хой ажыл-агыйын деткиир программа алызында кедилиг дээрзин Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Байбек Монгуш санап турар. Кожуун чагыргазындан деткимче алган киржикчи ийи чыл эрткенде малының баш санын өстүргеш, чээли алган дараазында программа киржикчизинге малының баш санын садып, банкының мурнунда бодунуң хүлээлгезин күүседип болур аргалыг.

  Тываның Баштыңы бүгү кожууннарга ол арга-дуржулганы өөренип көөрүн сүмелээн. Оон аңгыда кожуун чагырыкчызы сити-менеджер болурундан аңгыда, бүзүреткени девискээрниң социал-экономиктиг турум байдалы дээш улуг харыысалгалыын база демдеглээн. Чагырга даргазының хөделиишкиннери болгаш сөстери безин хөй националдыг ниитилелге сеткил-хөөннү тургузуп турарын медереп билир ужурлуг дээрзин Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

 «Чагырганың кадрлар составынга, өске-даа күш-ажылчы коллективтерниң национал төлээлежилгезинге ол хамааржыр, чурттакчыларның, ылаңгыя чоннуң, аңгы-аңгы бөлүктериниң сонуургалдарын шиитпирлээринге ону ажыглап билир ужурлуг. Ниитилелдиң тамчыктыы – идеологтуг билиишкин эвес, а экономиктиг көдүрлүүшкүннүң кол негелделериниң бирээзи-дир. Кайда тайбыңыл, ында кижилер ажылдаар күзелдиг, суурун, хоорайын, кожуунун чараш болгаш бай, а чуртталгазын эки кылырын кызыдар» - деп, муниципалдыг удуртукчунуң дугайында чазак даргазы чугаалаан. 

 Танды кожуун чагыргазының даргазы Сергей Ондар-биле чугаа аразында, администрацияның кадрлар составынче онза кичээнгейни углаарын база экономиктиг көргүзүглерни көдүрерин дааскан. Тараалаң Таңды деп ат-алдарын катап эгидерин, ооң мурнунда чылдарда мурнакчы турган, ам октаттынган «Сосновское» дуржулга-бүдүрүлге ажыл-агыйының объектизиниң салым-чолун шиитпирлээрин база чугаалашкан. «Сосновское» дуржулга-бүдүрүлге ажыл-агыйы федералдыг өнчүге хамааржыр-даа болза, ол ээлеринге херек чок каш чылдарда туруп келген болганда, ону регионнуң сонуургалында кожууннуң өнчүзүнче эгидип алыр дээш ажылды чорудар ужурлуг. Ынчангаш октаттынган болгаш ээ чок кагдынган тудуглар-биле демиселдиң республика кампаниязының үезинде ол ажылды чорударын Тываның Баштыңы негээн. 

  Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы Мерген Анай-оол-биле котельнаяларны модернизастаарының, Саян-Шушенское ГЭС-тиң суг алган девискээри дээш компенсация төлевилериниң дугайында чугааны чоруткан. Тываның Экономика яамызы база Москвада Тыва Республиканың Доктаамал төлээ чери-биле кады чогуур федералдыг программаларже ол айтырыгны ажылдап кылгаш киирер даалганы республика баштыңы кожуун чагырга даргазының мурнунга салган.

  Чеди-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Карим Сагаан-оол чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазының шынарын бедидеринче угланган төлевилелдерже онза кичээнгейни углап турарын демдеглээн. Карим Сагаан-оол – албан хүлээлгениң бүгү деңнелдерин эрткен, мурнунда салган хүлээлгелерни багай эвес күүседип чоруур, удуртукчу кадрлар курлавырында кол аныяк удуртукчу дээрзин Тываның Баштыңы демдеглээн. Ооң мурнунда ам-даа шиитпирлээр айтырыглар хөй – Хову-Аксыда чаа ЧЭТ-ти ажыглалга киирери, суурнуң ЧКА-зын чаартыры. Кожуун удуртукчузу Чеди-Хөлче автоорукту септээни тус черниң чурткчыларының өөрүшкүзүн болдурган эң-не эки чүүл деп санап турар. Республиканың удуртукчузу-биле суурлар аразының оруктарын чаартырын дугурушканнар. 

 Ак-Довурак хоорайның мэри Шолбан Ооржактың мурнунда сорулгалар – ЧЭТ-тиң ажыл-чорудулгазын онза хыналдага ап, бүдүрүлгени ажылдадыры-биле «Тыва даг-дүгү» комбинаттың инвесторлары-биле кады ажылдажылганы чедип алыры. 

 Тываның чедери берге Тере-Хөл кожууннуң социал-экономиктиг байдалының айтырыгларының талазы-биле аңгы улуг чугааны Орлан Монгуш-биле чоруткан.

 Республиканың Баштыңы ужуражылганы доозуп тура, кожууннарның хурал депутаттары, хөй-ниити организациялары-биле чугаалажыышкыннар соонда, кожуун чагыргазының баштыңы албан-дужаалче кандидаттарны бээриниң дугайында шиитпир хүлээп алдынарын дыңнаткан. Республика хоойлузу база муниципалдыг тургузугларның уставтары езугаар айыттынган кожууннарның баштыңнарынче кандидаттарның конкурузу ноябрь айда эртер.