Тывада сарлык сүдүнден болгаш эъдинден продукция бүдүрер цехти ажыткан

 Тываның ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунунда дириг амытаннар делегейинде эң-не тывызыксыг мал – сарлыктың сүдүн болгаш эъдин болбаазырадыр Россияда кара чаңгыс база бир дугаар цехти ажыткан. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң деткимчези-биле «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге аңгылаан 2,5 млн. рубль гранты акшазы-биле сарлыктар өстүрүп-көвүдедир «Мөген-Бүрен» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези база «Сайзырал» хуу мал ажыл-агый баазазында ону ажыткан. Төлевилелди боттандырарынга бүдүрүлге боду 700 муң рубльди киириштирген болза, кожуун бюджединден 200 муң рубльди аңгылаан. 

 Чаа ажыттынган «Ак чем» цеги чылда 280 тонна сарлык сүдүн болбаазырадып, оон 14 аңгы аттыг сүт продукциязы бүдүрер планныг. Тыва малчыннарның камныы-биле кадагалап келгени көшкүн ижиниң бурунгу ужурлары-биле кылган өреме, быштак, ааржы, хойтпак, саржаг, чөкпек дээш оон-даа өске чаагай чемнерни кылыр. 

 Төлевилелдиң онзагайы чүдел дизе, бирги чиг этти берип турар сарлыктың бодунда.  Сарлык делегейде ховар дириг амытаннарга хамааржыр боорда, дошкун шириин агаар бойдустуг, бедик даглыг черлерге тааржыр амытан. ССРЭ үезинде Соңгу Кавказка сарлыктарны азыраар дээн оралдажыышкыннар бүтпейн барган. Ынчангаш Россияда бар сарлыктар колдуунда-ла сарлыктарның төрээн чурту Тибеттии-биле дөмей бойдустуг, даглыг Тывада бар. 

 Тывада база сарлыктарны туралаан черинге-ле азыраары болдунмас, Чөөн Сибирьниң эң-не бедик шыпшыы болур даглыг Мөңгүн-Тайгада азы Саян сыннарының эдектеринде ону азырап турар. Арыг агаарга чоруур болгаш, сарлыктар өске малдарга көөрге, дыка хөй аарыгларга удур туржур шыдалдыг. Ынчангаш сарлык сүдү эң-не арыг болгаш бедик хоолулуу-биле инек сүдүн үш катап ажып турар. 

 Ооң-биле чергелештир тыва сарлыктарның бүдүрүлгези коммерцияга улуг айыылдыг. Бирээде, сарлык сүдү инектиинден эвээш болгаш, чылда чүгле 693 кг-ни саап алыр. Ооң кадында саар мал-биле ажылдаар цехти ниитизи-биле 693 башка таарыштыр кылган. Төлевилелдиң авторлары чүгле регион рыногунче угланыышкын берип турда, тыва араттарның ол продукциязын өскээртен айтырар кижилер база хөй бооп турар. База тус черниң чурттакчыларынга кулиранияга ажыглаар ховар чүүл болгаш тускай амданныг чаагай чем кылдыр санаттынар. 

 Ындыг айтырыг бүдүрүлгениң тургустунуп турар үе-чадазында таарымчалыг өртек политиказын таарыштырып алырынга херек деп, «Сайзыралдың» специалистери санап турар. Кажан бизнес-планны тургузуп турда, 2014 чылдың өртектери-биле сарлык сүдүнден бир килограмм продуктунуң өртээ 160-200 рубльге, азы бир литр инек сүдүнден бүдүрген продукциядан үш катап улуг турган. Сарлык сүдүнден продукция бүдүреринге база күрүне болгаш муниципалдыг чагыгларга чижилге чок дээрзинге бүдүрүлге бүзүрелдиг. Чижээлээрге, бедик хоолулуг болгаш тускай чемнер херек - үскүр эвес болгаш холестерини эвээш чемнер чиир аарыг кижилерлиг кадык камгалал албан черлерин ооң-биле хандырары планнаттынган. 

 Мөңгүн-Тайганың сарлыкчылары бүдүрүлгеде өске бүдүрүлге чорудуу-биле база ажылдап турары айыылдыг. Кол бүдүрүлге эът болгаш дүк чедирилгезинден аңгыда, бе сүдүнден хымысты бүдүрүп, кидис цегин ажыглалда киирген. 

 Күрүне деткимчезин берип турары черле кедилиг. Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы, сарлыкты өстүрүп-көвүдедир талазы-биле тускай сорулгалыг программазының баазалыг шөлчүгежи «Малчын» КУБ-ту шилип алган бооп турар. Программаны үш чылда санаан болгаш 106 млн. рубль инвестицияны киириштирер. Ооң-биле сарлык малдың бажын 10 муң баш турганындан 11,6 баш чедир көвүдедир, ооң чартыындан хөйү төрүүр сарлыктар болур. 

 Мөңгүн-Тайганың малчыннарының сарлык ажыл-агыйлыг бүдүрүлгени ажыдары 3-3,6 чыл дургузунда бодун шынзыдыптар ужурлуг, деп Тываның Экономика яамызының эскперттери бодап турар. Бир эвес регионнуң рыногунга эки саарлыр болза. Оон-даа улам ыңай хөгжүп болур. Сарлык эъдинден болгаш сүдүнден продуктулар делегейниң гастрономнарында эң-не аар өртектиг чемнер болур.