24.09.2015
Регионалдыг орукту федералдыг эрге-байдалче шилчидериниң дугайында айтырыг талазы-биле Шолбан Кара-оол Дарганың чедиишкинин Тываның депутаттары бедии-биле үнелеп турар.
Сентярбь 14-те РФ-тиң Чазак Даргазының оралакчызы Дмитрий Медведев Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты – Боршоо маршрудунуң федералдыг өнчү-хөреңгиже шилчиириниң дугайында айтыышкынга атты салган. Ынчап кээрде чогуур акшаландырыышкынны ол алыр. Автооруктуң ол участогун федералдыг эрге-байдалдыг болдурарын чедип алыр дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол барык алды чыл дургузунда туржуп келген. Ооң эгелээшкинин Президент Владимир Путин, ооң соонда Россияның транспорт сайыды Максим Соколов деткээн.
М-54-түң чаа маршруду республиканың чурттакчы чонунуң 60 хуузу чурттап турар девискээрлерни таварыыр. Ол дээрге республиканың 17 кожууннарының 12-зиниң, оларның иштинде чедери берге черлериниң хөгжүлдезинге чаа-чаа экономиктиг аргалар-дыр.
Оон аңгыда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төлевилелди камгалап ап тура, барыын талазынче автооруктуң орук озал-ондактарының санын көвүдедип турар аажок үрелген байдалын чаңгыс эвес удаа демдеглеп турган.
Виталий БАРТЫНА-САДЫ, ТР-ниң Дээди Хуралының Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруу, корум-чурум болгаш кызыгаар айтырыгларының талазы-биле комитединиң даргазы:
– Республиканың чурттакчылары ол шиитпирни аажок үр манаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол болгаш республиканың Чазаа Кызылдан Хандагайтыга чедир орукту федералдыг эрге-байдалдыг болдурарының дугайында РФ-тиң Чазааның айтыышкынын чедип алганынга мен база өөрүп тур мен. Бистиң чурттакчыларывыстың кол транспорту автомашина дээрзин шупту кончуг эки билир бис. Ук орук калбаа-биле ажыглаттынып турар, ынчангаш М-54-тү А-162 автоорукче эде угландырары чөп. Дмитрий Медведевтиң хүлээп алган болгаш ат салганы шиитпири барыын талаже үр үеде капитал септелге кылдынмаан орукту чогумчалыг байдалче киирер арганы бээр. Орук озал-ондактарының саны эвээжээр, а орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруу – эң-не кол чүүл. Халдырга-даа чиик, дүрген болгаш таарымчалыг болур. Автооруктуң Кызылдан Эрзинге чедир кезээн ажыглалга тудары-биле республика хүлээнип алыр, ону бүдүн-бүрүн байдалга эдилээр бис. Ол талазы-биле концессиялыг чөпшээрежилгеге чигзинип турарлар хөй. Концессиялыг чөпшээрежилге деп чүл? Ол дээрге, чижеглей сайгарып көөр болза, күрүне-хуу эштежилге-дир. Ол хүлээлгелерни бодунга ап алган организация оларны күүседип шыдаптар дээрзин билир мен. Чүге дизе Тыва Республиканың Чазаанга Чазак Даргазының оралакчызы бооп ажылдап тура, ол угланыышкын талазы-биле ажылдап турган мен, ынчангаш ол айтырыг меңээ аажок чоок. Ам-на ону чедип шыдапканывыска өөрүп тур мен.
Россия Федерациязының Чазааның төөгүлүг шиитпири хүлээп алдынган деп чугаалаар ужурлуг мен. Ол дээш бистиң российжи Чазакка өөрүп четтирер ужурлуг бис. Кажан азийжи регионну сайзырадырының эргежок чугулазының дугайында билиишкин чоруп турда, бистиң республика Моол-биле кызыгаарлажып турар стратегтиг субъектиге хамааржыр деп бодап тур мен. Ынчангаш ол оруктуң Кыдат талазынче угланыышкынын улаштыр сайгарып көрүп болур бис. М-54 оруктуң маршрудун өскертирин элээн каш чылдар дургузунда чүткүдүп келген Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолга өөрүп четтириишкинниң сөстерин илередиксеп тур мен. Ол ышкаш бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетович Шойгунуң мында деткимчези улуг дээрзинге бүзүрелдиг мен. Эң кол чүүл, мээң бодалым-биле, ол шиитпир республиканың экономиктиг байдалын үндезини-биле өскертир база ол ышкаш ооң-биле чергелештир барыын кожууннарның сайзыраарынга хайныгыышкынны бээр аргалыг.
Виктор ГЛУХОВ, ТР-ниң Дээди Хуралының Конституция-эрге-хоойлу болгаш күрүне тургузуунуң талазы-биле комитединиң даргазы:
– Ол автоорукту эде кылырынга үндүрер кылдыр планнаттынган акша-хөреңги, чугаажок, хөй болур деп бодап тур мен. Ынчангаш Россияның бо хүнгү бөдүүн эвес экономиктиг байдалында, ол дээрге Россия Федерациязының Чазаанга база белен эвес шиитпир-дир.
Мен хөй чылдар дургузунда Чадаанага чурттап чораан барыын кожууннуң чурттакчызы болгаш барыын талазынче угланган ол оруктарны кончуг эки билир мен. Ынчангаш ол медээни дыңнаарга, меңээ аажок өөрүнчүг болду. Чурттакчы чон база ону эки талазындан хүлээп алган боор деп бүзүреп тур мен. Ынчангаш чоокку чылдарда эки кылдынган чазаглыг улуг орукту көөр бис.
Алдын-кыс КОНГАР, ТР-ниң Дээди Хуралының Энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйының талазы-биле комитединиң даргазы:
– Шынап-ла, ол дээрге аажок улуг чедиишкин-дир. Үр үеде манаан төлевилел РФ-тиң Чазааның сентябрь 14-те үндүрген айтыышкыны-биле чөптүг түңнелге келген. Чүнү чугаалап болурул? Бирээде, ол орук республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге аажок улуг рольду ойнап турар. Чүнүң-даа мурнунда, кадрлар белеткээриниң талазы-биле айтырыгны өөренип көөр апаар. Парламент дыңнаашкыннарын эрттирген бис, ажыл ам-даа уламчылап турар. ТывКУ-нуң инженер-техниктиг, тудуг факультеттерин сайзырадыр бис. Ийиде, ландшафт талазы-биле ол оруктуң шөйлүп чаттылган черлери аажок солун. Орукту дамчыдып турда, ол чүүл онза үнелеттинер боор деп бодап тур мен. Эрзин талазынче ховулар бар болза, барыын талазынче бистиң төөгүлүг черлеривис бар: Үстүү-Хүрээ, кур черлерни шиңгээдири – ол дээрге Өвүр кожуун, улаштыр сүүр баштыг ат-сураглыг Мөңгүн-Тайга. Туризмниң хөгжүүрүнге ол дээрге улуг чада-дыр. Үште, ыяап-ла ол орук-биле ачы-дуза адыры холбашкан болур. Орук ара чемненилге черлеринден эгелээш көөр болза, биче сайгарлыкчы чоруктуң сайзыраарынга, натуралдыг аъш-чем ажыл-агыйны бүдүрер бистиң аграрлыг фермер ачы-дузазын калбартырынга идиг болур. Ол ышкаш көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң барааннары каш катап көвүдээр. Ажыктыг чүүлдерни ам-даа хөйнү чугаалап болур. Ынчангаш Тываның Чазааның 6 чыл ажыг ишти ажылдап кылып келгени ол төлевилел моон улаштыр чугула шиитпирлерни хүлээп алыр. Чоннар аразының харылзааларының дугайында база утпас болза эки. Делегейниң хоойлу-дүрүм, эртем талазы-биле өөренип турар бистиң аныяк специалистеривис хөй. Ол дээрге керээ езугаар харылзааларның сайзыралы-дыр, бо үеде инвесторлар хаара тудары-биле шалыпкын чоруп турар. Ынчангаш РФ-тиң айтыышкыны Тываның каш-каш чылдар бурунгаар хөгжүлдезинге аажок улуг хайныгыышкыны болдурар.
Ол болуушкунну сөстер-биле канчаар илередирин билбес-тир мен. Ол дээрге улуг өөрүшкү-дүр, чурттакчы чонга ол улуг ужур-уткалыг. Амгы үеде оруктуң ол участогу республиканың 17 кожуунунуң 12-зин каттыштырып турар. Эки орук – экономика, айыыл чок чорук база республиканың келир үези. Соңгукчулар-биле ужуражылгалар болганчок-ла орук дугайында айтырыглардан эгелээр.
Чоокта чаа Чыраа-Бажы суурга эмчи амбулаториязының ажыдыышкыны болган. Аңаа тус черниң чурттакчызы, 80 харлыг хоочун, чаа орукту көөр аргалыг болганынга өөрээн сеткилин илереткен. Бодумнуң округумнуң соңгукчуларының мурнундан, Чаа-Хөл, Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик кожууннарның суурларындан Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолга болгаш бистиң Чазакка ындыг шиитпирни чедип алганы дээш өөрүп четтиргеним илередип тур мен.
Александра ДОНГАК, ТР-ниң Дээди Хуралының Саң-хөө, экономика, инвестиция политиказы болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитединиң даргазы:
– Сагындырыптаалыңар, республиканың автооруктарының байдалын үнелээри-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның транспорт сайыды Максим Соколовтуң болгаш Росавтооруктуң удуртукчузу Роман Старовойттуң республикаже чедип келирин чаңгыс эвес удаа кызыдып келген. Олар маршрут аайы-биле халыткаш, орукту боттары хынап көрген.
«Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты» орукту федералдыг эрге-байдалче шилчидериниң талазы-биле айтырыгны болдунар шаа-биле дүрген шиитпирлээр херек-тир деп, федералдыг удуртукчулар демдеглээн. Чүге дизе дугуржулга чөпшээрежилгелерин Шолбан Кара-оол шупту деңнелге эрттирген. 2018 чылга чедир регионалдыг оруктуң чаңгыс-даа километрин федералдыг деңнелге албас деп айыттынган турда, республиканың чоруу чогаан. Чүге дизе М-54 талазы-биле айтырыгны республиканың эрге-чагыргазы шагда-ла көдүрген.
Ийиги шыңгыы инфраструктура төлевилели – республикада эгелей берген аэропорт ажыл-агыйының чаартылгазы.
Ийи төлевилел – М-54-тү өскээр угландырары болгаш аэропорттуң чаартылгазы Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге аажок улуг ужур-дузалыг. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле, оларның ажыл-чорудулгазында инвестицияларның хемчээли 10 миллиард ажыг рубль болуп турар.