Сагынгыр, ажылгыр, шевер авалар

Март 29-та Тыва Республиканың Херээженнер чөвүлели «Орус культура төвүнге» «21-ги чүс чылдың херээжени» деп мөөрей эрттирген. Аңаа республиканың кожууннарының, сумуларының база Кызыл хоорайның Херээженнер чөвүлелдериниң идепкейлиг, хамааты туруштуг, ажы-төл кижизидер талазы-биле үлегерлиг херээженнери киришкен.
    Тыва Республиканың Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Р.Б.Күжүгет мөөрейни ажыткан. Ук хемчег үш дугаар чыл улай болуп турар болганда ол 3 харлыг уругнуң бажын хылбыктаар езулалга дөмей байырлал-дыр дээрзин Раиса Борисовна демдеглээн. Бо дээрге чараш-кыстар эвес, а хөй-ниитичи болгаш ажыл-агыйжы херээженнер мөөрейи-дир.
   Тывада Херээженнер чөвүлелиниң салбырын «Содействие» фестивалынга киришкени дээш РФ-тиң Хөй-ниити палатазыныңдиплому-биле шаңнаан. Россияның Херээженнер чөвүлелиниң Хүндүлүг бижии-биле В.А. Ооржак (Кызыл), Т.И. Купрынина (Кызыл), В.С. Ондар (Кызыл), Ч.К. Чооду (Тес-Хем) олар шаңнаткан. ТР-ниң федералдыг инспектору Татьяна Дөжүлдеевна Ондар сөс ап, чүве чугаалааш, мөөрейниң 3 дугаар чыл чедимчелиг эртип турарын онзагайлап, кожууннарда Херээженнер чөвүлелдериниң ажылының идепкейлиин, үнелиин демдеглеп, оларга байыр чедирип, моон-даа соңгаар улам сайзыраарын күзээн.
     Эң хүндүлүг чалаткан аалчыларның бирээзи Тыва АССР-ниң, ТР-ниң профэвилелдер шимчээшкининиң хоочуну, төөгүден бээр ат-сураглыг Долчуң Лопсановнага узун назынны, кадыкшылды чыылганнар күзээн. ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Х.Д. Монгуш Долчуң Лопсановнаның кайы хире шынарлыг, түңнелдиг ажылдап турганын сактып, магадап чугаалаан. Хонук-оол Доржуевич «Эр кижиниң кодекизи» үнген болганда, «Херээжен — дээди үнелел» деп документ белеткеп алгаш, эр улуска көргүзерге, оларның чаңгызы-даа деткивээн дээрзин чугаалады. Чиңгис-Хаанның мерген сөстери бар: «Эр кижиниң кайы-даа ниитилелге байдалын херээжен кижи тодарадыр, бир эвес өг ишти арыг-силиг болза, эр кижиниң алдары дыка бедиир». Эр кижи боду ону херекке албас, күүсетпес болганда, херээжен чон боттары ону холга алыр ужурлуг. ТР-ниң Дээди Хуралының депутады И.П. Самойленко хөй-ниитичи албан черлери чонга херек, ажыктыг дээрзин демдеглеп, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Давааныңөмүнээзинден байыр чедирген.
   Мөөрейниң бирги чадазында киржикчи бүрүзү төрээн Тывазын, чер-чуртун, өг-бүлезин, ада-иезин шүлүктеп, тывынгыр, чогаадыкчы езу-биле боттарын таныштырган. Кызыл кожууннуң төлээзи Дарисю Данзүрүннүң (Кур-Чер сумузунда фермер арат ажыл-агыйының баштыңы) «Мал-маган өстүреринге бодумну тураскаадып тур мен» дээн сөстери онзагай, ооң мал-маганга канчаар-даа аажок ынаан бадыткап турар. Кызыл хоорайның төлээзи Чечена Дажының (ТКУ-нуң доцентизи, спорт мастеринге кандидат) үш ожук дажы дег оолдары таныштырылга үезинде национал хептиг үнүп кээрге, залдың адыш часкаашкынын ук кежээниң эрттирикчизи арай деп соксаткан.
     Мөөрейниң ийиги чадазы «Мурнакчы херээжен кижиниң чажыттары» деп блиц-интервью хевиринге эрткен. Улуг-Хем кожууннуң төлээзи Аржаана Доспанның (Шагаан-Арыг школазында хөгжүм башкызы) сүт, чигир холумактыг онзагай суксунну кылганын көрүкчүлер аажок сонуургаан.
   Мөөрейниң үшкү чадазы уран чүүл көрүлдези. Дарисю Данзүрүннүң тыва хөгжүм херекселдериниңүделгези-биле тоолдааны өөредиглиг болган. Эң улуг назылыг эне Тамара Шигжал «Морячка» деп ырыга самнай бээрге, чыылганнар, жюри кежигүннери сонуургаанындан олуттарындан тура халчыр чыгыы турган боор. Ноябрина Дойбу-Хаа ийи оглу, 1 уйнуу-биле национал хептиг, тыва хөгжүм херекселдеринге ойнап, ырлай бээрге, аажок солун, тааланчыг. Чечена Дажы улуг оглу-биле тыва улустуң «Өпей ырызын» бадырыптарга, залда олурган сеткили уян чамдык херээженнерниң, кырган-аваларның карактарының чажы бүлдеңейнип, бүдүү чодуп-даа олурдулар. Тожу керни Анджела Наадым Тожунуң каас-чараш бойдузун ырлай бээрге, тааланчыг. Айлаңмаа Захарова биле Аржаана Түлүш якут, таджик чоннарның танцызын ойнап күүсеткен. Сайлык Уртунайның уттундуруп бар чыдар чаагай чаңчылывыс «Анай ыдары» деп көргүзүү өскелерден ылгалдыг, тывызык, солун болган.
    Мөөрейниң дөрткү чадазы — кежээки платьелиг сценаже үнүүшкүн. Киржикчилерниң кежээки хеви каас-чараш, бот-тускайлаң. Кижи бүрүзү шыырак белеткелдиг, ынчалза-даа мөөрей дээн соонда тиилекчилерни ыяап-ла илередир апаар.
    Түңнелинде социал төлевилелдерниң сертификаттарын дараазында кожууннарның төлээлеринге тывыскан: Сайлык Мөгеевна Уртунайга (Бай-Тайга кожуун) «Бай-Тайга кожууннуң өг-бүлелерниң социал айтырыгларын шиитпирлээринге төрел бөлүктүң деткимчези» деп төлевилелге — 30 муң рубль түңнүг сертификатты, Саяна Седеновна Чымчак-Карага (Ак-Дуруг суур) «Уруглар азырап алган өг-бүлелерниң «Энерел» клувун тургузары» деп төлевилелге —20 муң рубльди, Аяна Александровна Адыгаевага (Ак-Довурак хоорай) «Бирги тудугжулар аллеязы» деп төлевилел дээш 10 муң рубльди тывыскан.

Номинациялар аайы-биле шылгарааннар:

Аржаана Викторовна Доспан (Улуг-Хем кожуун, Шагаан-Арыг хоорай) — «Аныяктарның баштыңы»; Хураганмай Игоревна Шыдыраа (Мөңгүн-Тайга кожуун, Мугур-Аксы суур) — «Херээжен — көдээ суурнуң ээзи»; Радмила Валентиновна Севилмаа (Эрзин кожуун, Бай-Даг суур) — «Социал харылзаа болгаш ачы-дуза»; Таисия Хеймер-ооловна Ондар (Сүт-Хөл кожуун) — «Энерели болгаш эргим-чаражы»; Айланмаа Янсыевна Захарова (Тес-Хем кожуун, Самагалдай суур) — «Ус-шевер»; Саяна Седеновна Чымчак-Кара (Ак-Дуруг суур) — «Херээженнер болгаш өг-бүле»; Тамара Викторовна Шигжал (Чеди-Хөл кожуун) — «Амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаалдаары»; Анджела Анай-ооловна Наадым (Тожу кожуун, Тоора-Хем) — «Хөй-ниити шимчээшкининиң баштыңы»; Тамара Ондаровна Ховалыг (Өвүр кожуун) — «Чаагай сеткил болгаш социал угланыышкын»; Анисья Дизир-ооловна Доокур (Каа-Хем кожуун) — «Эң тускайлаң киржикчи»; Ноябрина Алдын-ооловна Дойбу-Хаа (Чадаана хоорай) — «Чогумчалыг күзелдер болгаш ооң түңнелдери».
     «Көрүкчүнүң сонуургалы» деп шаңналды мөөрейниң эң-не аныяккиржикчизи Аржаана Тулуш (Чөөн-Хемчик кожууннуң кол эмчизиниң оралакчызы) чаалап алган. Мөөрейниң кол шаңналдары: III чаданың дипломунга Аяна Александровна Адыгаева (Ак-Довурактың 3 дугаар школазының директору), II чаданың дипломунга Дарисю Ивановна Данзүрүн (Кур-Чер сумузунуң фермер арат ажыл-агыйының баштыңы) болгаш чаданың дипломун Чечена Алдын-ооловна Дажыга (Кызыл хоорайның ТКУ-ниң доцентизи) тывыскан.
    Гран-при шаңналын Сайлык Мөгеевна Уртунай (Бай-Тайга кожууннуң администрациязында херээженнер болгаш өг-бүлениң берге айтырыглар талазы-биле кол специализи) ап, мөөрейниң тиилекчизи болган.
    Мөөрей соонда тиилекчиден каш сөстү ап четтигиптим:
— Бо кайгамчык, солун мөөрейге бир дугаар киржип тур мен. Саавырга айытканы-биле Херээженнер чөвүлелиниң удуртукчулары киржир болган, ынчангаш 2011 чылдан эгелеп кожуунумнуң төлээзи болуп, анаа кээп турган мен. Бо чылын кожуун деңнелинге мөөрейниң тиилекчизи болуп, киржир аас-кежиктиг болдум. «Авырал» студиязынга ол мөөрейниң дискизин база үндүрген бис. Социал төлевилелимниңүндезини бар болганда, ону боттандырар сорулгалыг мен. Бо чылын ырак-узак кожууннардан херээженнер чөвүлелиниң удуртукчулары келгени солун-дур, оларның белеткели дыка шыырак болду. Көрүкчүлер хөй, зал сыңмас чыглып турарын эскерип өөрдүм.
   Бай-Тайга кожууннуң Херээженнер эвилелиниң даргазынга үш удаа соңгуттуруп, 5 чыл ажылдап тур мен. Бистиң хоочуннар чөвүлели 90 чылдарда «одун» өжүрбейн, ажылын уламчылаан. Ам бистиң эвилел чаа үениң агымынче кирип, ажылдап турар. «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге киржип, бистиң кожуун дүк-биле кылыгларны бүдүрүп турар. Херээженнер чөвүлели кожууннуң херээжен чонун хаара тудуп, аңгы-аңгы, хар-назы аайы-биле бөлгүмнерге киириштирип турар. Бай-Тайга кожууннуң ус-шеверлери чылдың-на 5-6 катап делгелгелерге идепкейлии-биле киржип турар.
    Мөөрей үезинде чанымга назыны дөгүй берген кырган-ава олурду. Бай-Тайга төлээзи үнүп кээрге-ле, өөрээнинден ийикпе, сеткилиниң уянындан ыглаар болду. Тиилекчиниң даай-авазы, ырак Бай-Тайга кожуундан дуңмазын деткип, аарыкчылап чедип келгени ол болду. Кырган-аваның карааның чажы хилис черге төгүлбээн — дуңмазы тиилекчи болган.
   Автордан: бо чылын мөөрей бедик деңнелге эрткен. Ырак-узак кожууннар төлээлери идепкейлиг киржип турарындан аңгыда, залда олурар аарыкчыларның хөйүн магададым. Чыылган чон бо мөөрейге мага хандыр дыштанып, сагыш-сеткили көдүрлүпөөрүп чанганнар. Херээженнер чөвүлелдериниң хөй-ниитичи идепкейжилериниң тергииннерин илередир бо мөөрей хөйнүң сонуургалын чаалап алган деп болур.

Шончалай ХОВАЛЫГ.
Алдын-Херел АПЫКААНЫҢ чуруктары.
"Шын" солун № 40 2013 чылдың апрель 4.