Тываның төөгүзү — эртем шинчилелдерде

Айлар, хүннер эрткен тудум, улуг байырлалывыс чоокшулап-ла ор. Мындыг солун үеде бистиң эртемденнеривис «Тыва күрүнениң тургустунарынга болгаш Россия биле Тываның каттыжарынга Амбын нояннарның киржилгези» деп эртем-шинчилел конференциязы Тывавыстың бирги найысылалынга эрттирдилер. Оон билип алган чамдык чүүлдеримни номчукчуларга дамчыдарын кызып көрейн.
   Конференцияның айтырыглары 1763 чылдан бээр болгулаан болуушкуннарже, колдуунда-ла амбыннарже, ылаңгыя Комбу-Доржуже угланган. Ол амбыннарны манчы-кыдат бисти чагырарынга, мөлчүүрүнге болгаш өөделетпезинге кажар арга, күштүг чепсек кылдыр тургускан. Ынчангаш амбыннарның бажын чүгле манчы-кыдат, ооң Улаастайда база Коптуда генерал-губернаторлары — чанчын-сайыттары билир. 
    Амбын ноян чагыргазы Тывага 1763 чылдан эгелээн. Ынчаар-ла аңгыланып, Амбын ноян баштыңчылыг, Ураанхай край чурттуг, ураанхай чоннуг күрүне хевирлеттинген. Ынчангаш тыва күрүневистиң тургустунганындан бээр бо чылын мугур 250 чыл, ооң төвү Самагалдайныңүндезилеттингенинден бээр база 250 чыл, а Самагалдай хүрээзиниң ажыттынганындан бээр 240 чыл, Тес-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чылы байырлалдарны бүгү Тыва демдеглеп турар.
    Тыва күрүнениң тыптырынга, ооң быжыгарынга, тыва нацияның боттанырынга амбыннарның киржилгези улуг болган. Чүге дээрге олар чер-девискээрни камгалап, кызыгаарны тургузуп, тываларны бөлүп, моон үнүп чоруурун хоруп турганнар. Ол туржук боттарының эрге-ажыынга дүүштүр чонну кожуун, суму аайы-биле аңгылааш, аразында харылзааны хораан. Оюннар, монгуштарынчаар бөлдүнчүп, тывылган. Мындыг байдалда оларны чагырары, удурланыышкын үндүрбези, үндүрүг хавырары белен болгаш дайын-чааже көдүрери белен. Улаастайга, Коптуга, өске-даа черлерге 2-3 чыл хөделдээр азы түрүеде өлүк тывыжынче аъткарар улусту чыырынга мындыг чурум таарымчалыг. Манчы-кыдаттарның негелдезин хандырар сорулга-биле амбыннар ындыг аргаларны ажыглап турганнар. Кандыг-даа болза, тыва күрүнени үндезилээн баштыңчылар ол.
   Россия биле Тываның каттыжарынга амбыннарның киржилгезин эртемденнер эки тодаратты. Оларны тус черниң чону, ылаңгыя Комбу-Доржу, Амбын ноянның оглу Содунам-Балчыр, Амбын ноянның оглунуң уруглары база деткээн. Хоочун төөгүчүвүс Канзай Алдын-оол, гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң килдис эргелекчизи Василий Салчак болгаш өске-даа илеткел кылганнар Иргит Агбаан-Демчини амбыннар санынга киирбедилер. Оларның оозу чөп, амбыннар 1763 чылдан бээр үзүк чок салгал, уксаа дамчаан эргетеннер-дир. А Агбаан-Демчини, өске күрүнениң Тываны хайгаараар комиссары Григорьев бүрүн эргелиг Комбу-Доржу Амбын ноянны бодунуң кара күжү-биле ап октааш, ооң орнунга олурткан. Амбыннар томуйлаар дүрүмге, езу-чаңчылга болгаш анаа чурумга-даа мындыг чүүл таарышпас. Ол үеде (1916) болган чыышка Чыргаландының 49 эрлери өлүрткен. Ону 1966 чылдагы «Тыва төөгүзүнден» (т. I, ар. 366), Баян-Таладан билдингир лама болгаш «Сарыг шажын өөредииниң эге билиглери» номнуң автору, эргезин казыткан Эзир-Караны эң баштай чонга чарлаан Орус Кууларның меңээ чагаазындан-даа (16.11.1989) көрүп болур. 
    Агбаан-Демчи ол-ла 1916 чылдың июльда өлүртүп каан, чаңгыс чыл-даа четпес үе иштинде Россия биле Тываны каттыштырарынга ол чүнү кылып четтиккен боор, төөгүден тывылбады. А езулуг Амбын нояннардан чүгле Комбу-Доржу Россия-биле чоокшулажырынга бүгү күжүн, арга-дуржулгазын берген. Чүге дээрге ол амбыннарның езу-чурумунга таарышпас кыдат, моол болгаш өске-даа мөлчүкчүлерге, дорамчылакчыларга болгаш эжелекчилерге удур. Ындыг болганындан Цин династия дүжүп, революция өөскүп, национал-хосталгалыг шимчээшкин көдүрлүрге-ле, Комбу-Доржу бодунуң нояннарын чыып, Тываның келир үезин шиитпирлээр улуг хуралды белеткеп кирипкен. Ай-даа четпээнде, 1912 чылдың январьда болган ол хурал мындыг шиитпирни үндүрген: «Урянхайны орус күрүнениң камгалалында болгаш хоргадалында турар хамаарышпас чурт кылдыр чарлаар».
   Комбу-Доржу бодунуң нояннары, дүжүметтери, шажын ажылдакчылары-биле кады бо хуралдың шиитпиринге үндезилээш, Ак-Хаандан авырал дилээн бижиин Ак-Хаанче 1912 чылдың февраль 15-те чоруткан. Орус күрүне-биле чоокшулажырын дүргедедиксээш, Комбу-Доржу бодунуң оглу баштаан делегацияны база чоруткан. Оон дузалакчызы Агбаан-Демчини база каш катап ынаар айбылаан. Ол үеде чорук чогуваан-даа болза, Амбын ноянның Россия дээш туржуушкунунуң болгаш тулчуушкунунуң, көрүжүнүң болгаш күзелиниң, ажылының болгаш политиказының маргыш чок барымдаазы бо-дур. Ооң мурнундагы 10 амбын-даа, орус чон-биле, күрүне-биле чоокшулажыр бо хире шиитпирлиг, күштүг, төөгүлүг, шын базымны оон өске кым-даа кылбаан. Бо эгелээшкин база ооңуу, ол 1914 чылда дөмей-ле боттанган. Ол юбилейге бөгүн шуптувус белеткенип турар бис.
    Амбын ноян Комбу-Доржу 2 оолдуг, 2 кыстыг турган. Оларның Амбын ноян Содунам-Балчырдан (1897-1924) өскези-биле кады чурттап, өг-оранынга кирип, ажы-төлү-биле эдержип чордум. Улуг оглу Ликтан-Сүрүн Комбу-Доржу оглу 1966 чылга чедир чурттаан, оглу Мөпүй биле уруу Клара ам-даа бар. Бичии оглу Содунам-Балчыр Комбу-Доржу оглу 1923 чылда эрги эрге-дужаалды дүжүргүже Амбын ноян болуп чораан. Бо Амбын ноянның Лаңзый Назынчап Содунам-Балчырович (1913-1970) дээр оглу озал-ондакка таварышкаш, чок болган. Ооң уруу Лаңзый Мая Назынчаповна пенсиялаза-даа, ам-даа хөй-ниитичи, амбыннар аймааның идепкейжизи ол. 
   Амбын ноянның Саартай Содунам-Балчыровна (1918-1980) дээр уруунуң уруу Бугалдай (Нина) —мээң чаңгысклассчым, а Көк дээр уруу – кенним. Амбын ноянның Билзетмаа Содунам-Балчыровна дээр уруунуң уруу Караймаа — база кенним.
     Амбыннар аймааның дорт салгалы болгаш идепкейжизи Лаңзый Маяга «XX чүс чылдың шылгараңгай кижилери» деп алдын дептерни ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржак тывыскан. А Самагалдайга болган бо эртем-практиктиг республика конференциязының айтырыы дыка делгем, хөй кезии төөгүвүсте багай эвес чырыттынган. Ынчангаш бо чүүлүмнү мен ооң эскертинмес болгу дег талаларынче углаарын оралдаштым.

Чооду Кара-Күске, Самагалдайның хүндүлүг хамаатызы.

"Шын"солун № 39 2013 чылдың апрель 2, вторник.