Тываның Баштыңы Моолдуң Чазак Даргазы - биле ужурашкан

Төп-Азияның регионнуң экономиктиг кады ажылдажылгазының диптер аразының транспорт оруунуң четкизинче Моолдуң дузазы-биле Тыва кирер сорулгалыг. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң март 22-де Улан-Батор хоорайга Моолдуң Чазааның Даргазы Норовын Алтанхуяг-биле албан-езузунуң ужуражылгазының үезинде көдүргени бо айтырыы эң кол айтырыгларның бирээзи апарган.
   «Хандагайты (Россия)—Боршо (Моол)» автомобиль оруунда эрттирилге пунктузун хөй талалыг орук эрге-байдалдыг кылдыр дарый шилчидеринге күжениишкиннерни каттыштырарын Тыва Республика саналдаан, амдыызында ол орук чүгле ийи талалыг чурум езугаар ажылдап турар. «Хандагайты—Боршо» пунктузунга чаа эрге-байдалды тыпсырга, чүгле Моол биле Россияның аразында аргыжарынга эвес, үшкү чурттарның ону ажыглап, аай-дедир чоруурунга база ажыктыг апаар. Ол эрттирилге пунктузунга делегей эрге-байдалын тыпсырының дугайында айтырыг Моолдуң Чазааның 2012—2016 чылдарда программазында кирген дээрзин Моолдуң Чазааның Даргазы демдеглээш, ону удавас амыдыралга боттандырар дээрзин бүзүреткен. 
   Чазактар даргаларының ужуражылгазын белеткеп турган Тываның Даштыкы экономиктиг харылзаалар агентилели ол төлевилелди боттандырар талазы-биле федералдыг деңнелге дыка хөй кол-кол шиитпирлерни хүлээп алырын республика бодунуң талазындан чедип ап шыдаан деп дыңнаткан. Ооң юридиктиг талазы барык шиитпирлеттинген—Шолбан Кара-оолдуң дилээн езугаар 2007 чылда ат салдынган Россия—Моол чазактар аразының дугуржулгазынга ол эрттирилге пунктузунуң байдалын чаарткан. Ол пунктуну хөй талалыг кылдыр ажылдадыр дизе, ооң техниктиг байдалдарын делегей негелдезинге чедирери эргежок чугула. Терминалдың Россияга хамааржыр талазын чаартып кылырының өртээн 716 млн. рубль деп санаан. Ол объектини «Россия Федерациязының күрүне кызыгаары (2012-2020 чылдар)» федералдыг тускай сорулгалыг программазынга киирериниң талазы-биле Тыва чагыгны киирген деп, республиканың Чазааның Даргазы чугаалаан.
   Тываның эрге-чагыргаларының чедип алганы М-54 федералдыг автооруктуң угланыышкынын «Хандагайты—Боршо» эрттирилге пунктузунче өскертириниң дугайында РФ-тиң Чазааның чоокта чаа хүлээп алганы шиитпири ол төлевилелге улуг ужур-дузалыг болган. Специалистерниң санап турарын езугаар алырга, автооруктуң маршрудун өскерткен чорук ооң шынарынга эки салдарны чедирер болгаш чурттар аразынга аргыжып турарларның ол пунктуну дамчыштыр эртери көвүдээр. Эрттирилге пунктузун хөй талалыг кылдыр ажытканының ачызында «Хандагайты (Россия)—Улангом (Моол)—Кобдо (Моол)—Урумчи (КУР) автооруктуң дузазы-биле «Европа—Барыын Кыдат» диптер аразының транспорт оруунче автомобильдер аргыжылгазының эң кыска оруун шилип алырынга дузалыг болур. Азиядан Европаже Тываның чаа оруун дамчыштыр аргыжар арганың ужур-дузазы республика Баштыңының туттунарынга чигзинмейн турары «Кызыл—Курагино» демир-оруун дамчыштыр Тываны Транссибче киирериниң аргазы улгадыр. 
    Регионнарның аразында кады ажылдажылгага холбашкан өске-даа айтырыгларны Шолбан Кара-оол биле Норовын Алтанхуяг сайгарып чугаалашканнар. Россия—Моол кызыгаарын эртерин моон соңгаар-даа бөдүүнчүдериниң талазы-биле бодунуң эгелекчи саналының дугайында Тываның Баштыңы Моолдуң Чазааның Даргазынга дыңнаткан, чижээ кызыгаар чоогунда районнарда чурттап турар российжилерниң кызыгаар эртери-биле чөпшээрел алырда таваржып турары артык бюрократчы шаптараазыннарны чайладырының талазы-биле саналдарны киирген. Дыка хөй негелделерниң артык болуп турарын, чаңгыс удаа чоруурунга негеттинип турар хөй-хөй документилерден чүгле паспортун болгаш билдириишкинин көргүзерин арттырып каары чугула деп, Шолбан Кара-оол санап турар. Россия—Моол кады ажылдажылганың талазы-биле чазактар аразының комиссиязының ээлчеглиг хуралынга ооң саналын деткиирин Тываның Чазааның Даргазы дээрги Алтанхуягтан дилээн. 
    Чамдык угланыышкыннар талазы-биле Тыва биле Моолдуң аразында кады ажылдажылганың айтырыгларын ол ужуражылгага көдүрген. Хойнуң баят уксаазын үндүр садарынга хоруушкунну дүжүрериниң дугайында моол-даа, тыва-даа фермерлерниң дилээн Шолбан Кара-оол Моолдуң Чазааның Даргазынга дамчыткан. Тывада кол апарган чолдак, семис кудуруктуг хойнуң уксаазын экижидериниң талазы-биле ажыл 1992 чылдан эгелээн, ону продуктулуг чоруу бедик, дүгүнүң шынары эки болгаш өске-даа чүүлдери-биле ылгалып турар баят уксааның хойлары-биле хайнакташтырар ажылды чугула деп көрген. Уксаалыг малды үндүр садарынга Моол таланың кызыгаарлаашкыннарындан бистиң селекционерлеривистиң хөй чыл дургузунда кылып келген ажылы ара үстүп болур. Чижээ, Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы 4 муң хураганны болгаш 400 баят кошкарларны Убса-Нур аймактан садып алырын болгаш үндүр сөөртүрүн дилеп турар. 
   Тываның аныяктарының Моолдуң дээди өөредилге черлеринге өөрениринге сонуургалы өзүп турар дээрзин Шолбан Кара-оол дыңнаткан. Амгы үеде Улан-Баторда Тывадан 44 студент өөренип турар. Россия—Моол дугуржулгага ат салып тургаш, аңаа Россия Федерациязының ниити квотазынга киириштир Моолдуң дээди өөредилге черлеринге 40 олутту Тываның оолдарынга болгаш кыстарынга киирерин республика Баштыңы дилээн.