Бакалавриат — хөй талалыг чаа мергежил

Yениң негелдези-биле ийик бе азы сайзыралдыңшалыпкын хөгжүлдези-биле бе, мергежилдерниң чаа угланыышкыннарының ажыттынып турары — бурунгаар базымның бадыткалы.
  Чоокта чаа бистиң Тываның күрүне университединде чаа угланыышкын аайы-биле специалистер белеткээри-биле «Даштыкы регионнар эртемнери» деп мергежил ажыттынганының дугайында дыңнааш, бүгү кичээнгейимни олче угландырдым. Чаа мергежилдиң угланыышкынының дугайында тодаргайы-биле билип алыры-биле Тываның күрүне университединге чедип, ук угланыышкынның башкызы-биле ужуражып, тайылбырны алдым. Тодаргай медээни «Бүгү ниити төөгү болгаш археология» деп факультеттиң башкызы Елена Валерьевна Айыжы күзелдии-биле берген.

Даштыкы регионнар эртемнериниң бакалавры деп кымыл? Ол дээрге экономист, географ, языковед, тодаргайлаарга, бакалавр «хөй талалыг» мергежил. Өөренир эртемнерниң даңзызы делгем. Регионнар эртемнери (даштыкы регионнар эртемнери) – келир үениң угланыышкыны болгаш доозукчулар амыдыралында регионалдыг-даа азы адырлар институдунга эксперт-аналитик, консультант, даштыкы чурттарның төлээ черлеринге азы делегей чергелиг организацияларга референт-очулдурукчу кылдыр чедиишкинниг депшилгени чедип ап болур аргалыг. Ол ышкаш регионнар эртемнери (даштыкы регионнар эртемнери) Россияның дээди өөредилгезиниң адырында чаа мергежил болуп, ооң тыптып келгени «модага» дүүштүр эвес, а үениң негелдезинге дүгжүп турар. Ол тодаргай регионну, кандыг-ла-бир аңгы чуртту азы бөлүк чурттарны шинчилеп өөренириниң чугулазы-биле холбашкан. Регионнар эртемнериниң өөредилгезиниң салдар-хамаарылгалыы экономиктиг, политиктиг, культурлуг, шажынчы, социал-демографтыг болгаш оон-даа өске шупту талаларын барымдаалаан болуушкуннарның сайзыралын сайгарып база баш удур медээлеп шыдаар специалистер-биле хандырылга-биле тайылбырлаттынып турар. Ынчангаш регионнар эртемнериниң специалистери – күш-ажыл рыногунда чугула хереглелде болгаш ажыктыг мергежил. Регионнар эртемнериниң специализи делгем билиглиг кижи болбушаан, кайы-бир чуртка хамаарыштыр хөй-ле эргежок чугула талаларын – политикага-даа, экономикага-даа, чурттакчыларның аңгы-аңгы бөлүктериниң төлээлериниң кады харылзаазынга-даа хамаарыштыр айтырыгларны билир ужурлуг.
    10-15 чыл бурунгаар безин «даштыкы регионнар эртемнери» деп терминге хамаарыштыр хөй айтырыглар тургустунуп келир турган. Шынап-ла, «регион» деп сөс хөй-ниитиниң үргүлчү ажыглаар сөзү турган-даа болза, анаа түңнел сөс кылдыр ажыглаттынып турган. Регион бүрүзүнүң айтырыгларын ниитизи-биле эвес, а аңгы эртемнерге хамаарыштыр, чижээлээрге, экономика, социология, демография дээш, оон-даа өске адырлар аайы-биле шиитпирлеп турар. 
   Тываның күрүне университединиң бүгү ниити төөгү болгаш төөгүлүг археология факультединиң кафедразының баазазында «Даштыкы регионнар эртемнериниң» талазы-биле бакалавриат 2011 чылда ажыттынган. Мергежил белеткелиниң адырының аайы-биле Моолду шилип алган. Бо мергежилдиң 1 дугаар курузунуң студентилери этнографтыг практика эрттирери-биле Моолдуң Ховд аймаанче чорааннар. Студентилер тус черниң аймааның Ак-Эрик деп черинде чурттап турар тываларның аалынга бир ай дургузунда бистиң ада-чуртчуларывыстың езу-чаңчылдарын болгаш амыдыралын өөренип көөр аргалыг болган. А бо чылын олар Моолдуң Ховдунуң күрүне университединге очулга практиказын эрттирип чоруурлар. 
   2012-2013 өөредилге чылында «Даштыкы регионнар эртемнериниң» талазы-биле бакалавриат мергежилинче ийи дугаар бөлүктү алган. Мергежил белеткелиниң адырының аайы-биле Кыдатты шилип алган. 2012 чылда Тываның күрүне университеди Кыдаттың Соңгу-чөөн педагогика университеди-биле өөредилге адырында кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы чарган. 2014 өөредилге чылында 2-ги курстуң студентилери «Даштыкы регионнар эртемнериниң» угланыышкынының белеткелин Кыдатка российжи-кыдат өөредилге программазы-биле бир чартык чыл дургузунда өөредилгезин уламчылаар. 
   Тыва Республиканың иштики күш-ажыл рыногунуң байдалының анализи-биле алырга, даштыкы регионнар эртемнериниң угланыышкынының специалистерин – Тываның Моол-биле кызыгаарында турары-биле болгаш, ооң иштики экономиктиг харылзааларын калбартыры-биле, эксперттерни, аналитиктерни, консультантыларны, делегей чергелиг класстың очулдурукчуларын белеткээри негеттинип турар. 
   Республикада Кыдат болгаш Моол-биле садыг-экономиктиг, культурлуг база гуманитарлыг харылзаалар сайзырап хөгжүп турар. Кады ажылдажылга-биле чылдың-на ужуражылгалар, садыг-делгелге хемчеглери, кызыгаар чанынга чаңчылчаан садыглажылганы эрттирип турар. Тыва бодунуң кыдыг-кызыгаарда турар чери-биле бизнес адырында, ооң иштинде Моол болгаш Кыдат-биле экономиктиг харылзааларның хөгжүлдезинге сонуургалдыг улуг бизнес-биле сонуургалды хаара тудуп турар. Ол ышкаш республикада регионнар эртемнериниң специализиниң күш-ажылының болгаш билииниң кол адыры болуп турар турисчи бизнес база сайзырап турар.  
   Чаа мергежилдиң бир дугаар бөлүүнүң башкызы Елена Валерьевна: «Ийи чыл бурунгаар, 2011 чылда, ТывКУ бакалавриат төлевилелинче кирген. Ооң ужуру – Тывага бо хүнде кандыг мергежилдиг улусту өөредип белеткеп болурул. «Даштыкы регионнар эртемнери» деп бакалавриатты шилип алганының кол чылдагаанынга – Тыва кыдыг-кызыгаар черде турар болгаш, Азия чурттарының шинчилелдери таарымчалыг болуп турар. Ынчангаш Төп биле Чөөн Азия чурттарын алган. Студентилерниң өөренир программазының иштинде каяа өөренип, ажылдап болурунуң аайы-биле эртемнерни тургускан. Ооң мурнунда бо талазы-биле студентилер республикадан дашкаар өөренип чоруп турган болза, ам чуртунга өөренип алыр аргалыг. Бо дээрге дыка таарымчалыг арга деп бодаар бис. Чүге дизе доозукчу өөредилгезин дооскаш, даштыкы дылдар билии-биле даштыкы регионнар эртемнериниң бакалавры деп мергежилди алыр.
   Өске дээди өөредилге албан черлеринден ылгалывыс – даштыкы регионнар эртемнериниң бакалавр белеткелиниң адырлары. Ол дээрге адыр 1 – «Азия шинчилелдери» (Төп Азия – Моол) база адыр 2 – «Азия шинчилелдери» (Чөөн Азия – Кыдат). Бо адырлар бистиң доозукчуларывыска күрүне болгаш муниципалдыг эргелеп-башкарылга адырында-даа, хуу-даа бизнеске эргежок чугула болур арганы бээр. Даштыкы регионнар эртемнериниң специализи дээрге дипломаттыг, иштики экономика, кожа чурттар болгаш регионнар-биле культурлуг харылзаалар (Кыдат, Моол) хандырарының талазы-биле организас-коммуникативтиг ажыл-чорудулганы база даштыкы чурттарның болгаш регионнарның культурлуг ажылын, оларның Россия-биле харылзааларының, экономиктиг, политиктиг тургузугларны сайзырадыр угланыышкыннарны медээлээрин болгаш экспертизазының талазы-биле информастыг-аналитиктиг ажыл-чорудулганы чорудар дээш, оон-даа өске. Ынчангаш бистиң доозукчуларывыс күш-ажыл рыногунда шыңгыы чижилгелиг бооп болур аргалыг» деп тайылбырлаан.
   Бир дугаар бөлүктүң, амгы үеде 2-ги курстуң студентилери 1-ги курс соонда Моолдуң Ховд аймааның Ак-Эрик деп черинге практиказын эрттирген деп үстүнде айыттым. Ам оларның бодалдарын база бараалгаттывыс. 
  Чингис Өлет: «Бис бо чаа ажыттынган мергежилдиң бир дугаар бөлүүнүң студентилери бис. Бөлүүвүсте 10 кижи бар. Моол угланыышкын-биле өөренип турар болгаш, моол дыл база өөренип турар бис. Өөренип турар эртемнеривис база мергежиливис аайы-биле делегей чергелиг харылзаалар теориязы, төөгүзү, Төп Азияның политиктиг тургузуу дээш, оон-даа өске солун эртемнер хөй. Мен, бодум хуумда, бо мергежилди шилип алган чылдагааным – школага тургаш-ла төөгү, география эртемнерин сонуургаар болгаш. Дыка солун мергежилди өөренип ап турарынга өөрүүр-дүр мен, чүге дизе бо мергежилди доозуп алырга, ажыл тып алыр талазы-биле аргалары хөй болуп турар. Бирги курс соонда Моолга практикавыстан дыка хөй чүүлдерни көрүп, билип алган бис. Келир үеде сорулгам – моол дылды кончуг эки өөренип алгаш, улаштыр өөренир күзелдиг мен».
   Ай-кыс Саая: «Мен бо чылын Абакандан шилчилге-биле чаа өөренип эгеледим. Бо ышкаш чаа мергежил ажыттынган деп дыңнааш, сонуургалым-биле шилчидип алдым. Маңаа моол дылды, ылаңгыя эрги моол дылды өөренири меңээ дыка солун. Эрги моол дыл биле амгы үениң моол дылы аразында ылгалдыг. Бис бижип, номчуп, чугаалажып өөренип тур бис. Тываның архив документилеринде эрги моол дыл колдап турар болганда, бо мергежиливис дыка ажыктыг деп бодаар мен. Очулга ажылынга сонуургалдыг мен. Ынчангаш университетти дооскаш, очулдурукчу болуп ажылдаар күзелим бар».
   Чодураа Ондар: «Бистиң бөлүк – практиказын Тываның девискээринден үнүп, даштыкы чуртка эрттирип турар бир дугаар бөлүк. Кожавыс Моолдуң Ховд аймаанда Ак-Эрик деп черге эрттирген практикавыс дыка солун болган. Чурттап турган черивисте амыдыралын тудуп чоруур бистиң ада-чуртчуларывыстың чуртталгазын сонуургап, оларның езу-чаңчылдарын, культуразын өөренип шинчилээр аргалыг болган бис. Бистиң-биле улуг-ла ылгал чок деп билдивис, барык дөмей. Олар тыва дылын билир-даа болза, чүгле улуг назылыг өгбелери билир бооп турар, а өзүп орар салгал арай билбези харааданчыг чорду. Бо чылын бис очулга практиказын эрттирер бис. Аңаа колдуунда архив документилери-биле ажылдаар. Бо мергежилди доозуп алгаш, улаштыр магистр угланыышкынынче өөренир бодап турар мен».
  Студентилер-биле чугаалашкан соонда оларның өөредилгезинге сонуургалын оларның карактарындан-на эскердим. Чүге дизе кажан олар өөренип турар мергежилиниң дугайында, бир дугаар даштыкыже үнүп эрттирген практиказының дугайында чугаалап турда, карактарында «оттар» чайынналып турду. Мен бодум безин сонуургай берген болдум. Шынап-ла, дыка эки угланыышкын ажыттынган-дыр деп билдим. Бо мергежилдиң дипломун холга алгаш, кижи бодунуң ажыл-херээн-даа ажыдып ап болур таарымчалыг аргалыг болур. Чижек кылдыр алыр болза, бистиң республикада туризм адыры безин хөгжүлдени ап турар болгай, туризм бизнезин чүге ажыдып ап болбас деп. Дыка эки арга-дыр. 

Валерия КОНГАР.
Алдын-Херел АПЫКААНЫҢ тырттырган чуруу.
"Шын" солун № 35 2013 чылдың март 26, вторник.