Аалдарга бүдүрүлгелерни көвүдедир

Бистиң амгы амыдыралывыс чаагайжыттынган үеде электро­энергияның ачызы-биле ажыл-үүлени кандыг-ла-бир электростаноктар-биле кылып алыр болгаш, магалыг-ла чурттап чоруп орар бис. Хоорай-суурларда бөдүүн араттар биче бүдүрүлгелерни электри-биле кылып алыр болгаш «суур бүрүзүнде — бүдүрүлге» деп план тыптып келген, ол дээрге сөөлгү үеде тывылган чаа бүдүрүлге сектору эгелээни ол-дур.
   Мээң сеткилимде бичии-ле четпейн турар механизм ырак-узак аалдарда, малчыннарда электри чедишпес болгаш оларның чамдык ажылдары энергетиктиг күш чок болгаш ажылы бүтпейн турар. Мону бодааш шаанда бис 1937-55 чылдарда электри күжү чок болгаш суг моторунуң күжү-биле тарааны дээрбелеп турганывыс төөгү-ле болгай. Ол-даа болза бөдүүн арга-биле чепсегленгеш, үүлени бүдүрүп чордувус. Ону өттүнүп аалдарның чанында агып чыдар судак-кумун кара суглар чок эвес, оларның халас күжүн ажыглап, дүк-кидис ажылын, чазаныр станоктарны, дой хоюткаш, тууйбу кылырын ол суг мотору-биле кылыр болза аалыңарга база «бүдүрүлге» тыптып келбес деп бе?
    Ол шимчедикчини ажылдадырда аңаа бензин, солярка садып чарыгдап турбас, электри күжү чарыгдавас, харын боду чырыкты сөңнептер механизм-дир. Ону кылып бүдүрерде, аңаа херек ыяш манза 1м3 херек ооң өзээнге демир хоолай херек-тир, оларның өртээ 1000 руб. хевирлиг. Бир эвес дизельдиг мотор садар болза, миллион хире чоруй баар-дыр.
    Ол «шимчедикчи мотор-дугуйнуң» проект-македин көдээ иштиң хоочуну, инвалид ирей Бады Ооржак кылып, чазап алган олур. Бир эвес ону сонуургаар, кылыксаар болзуңарза ооң конструкция-тургузуун көрүп ап болур силер. Чамдык ажыл көрбээн, ооң-биле чүнү кылыптарын билбес кижилер ирейниң ол кылган макет-проектизин кочулап, «эрги шагның мелегей конструкциязы-дыр» деп «чемелеп» турарлар.
    Ол «мелегей конструкция» «куругдан курушкак дээре» дээн уткага дүгжүп, сээң хол-биле кылып орган алгыңны эдирээлеп, хөмнү далгыйлап турбайн, барабан-биле чымчады эттеп бээр магалыг технология ышкажыл, ону далдавайн бодуңга, аалыңга тургузуп алгаш мастерскаялыг апаар ийик сен.
   Бо идеяны суму чагыргалары база көдээ ажыл-агый экономика яамылары ыраккы аалдарга организастааш, «аал бүрүзүнге — бүдүрүлге» — деп биче бүдүрүлге» деп биче бүдүрүлгелерни элбекшидер арга бар-дыр.
    Борта чүгле «тура чокта күш чок, тутпаска ажыл бүтпес» деп уткадан чайлап, хуузунда капитал хөреңгилиг саарлыкчы апаары чадавас.
    Бис база аал бүрүзүнүң биче бүдүрүлгезин шаанда хол-биле кылып чорааш эмин эрттир чассыг апаргаш ол үүлевисти уткан, кагган, ам база катап оовусту сактып дүктү савааштып, тарааны согаашка соктаарын өөренип турар-дыр бис. Эмин эрттир далдаваңар «далдааш таска дүжер» деп өгбелеривис чагып чораан болгай.
    Сеңээ аңаа узуну дооразы 10мХ10мө100м2 шөл херек, ооң өртээн-хөлезинин төлээш, үүлең бүдүрер сен. Бо-ла-дыр амыдыралдың «алды аргазы».  

Бинов ХЕРТЕК,

Чурук Орлан Дамба - Хуурактыы
"Тываның Аныяктары" солун №12.