Будда Шакьямуни ыдык айның түңнелдерин Тываның Камбы-ламазы Лопсан Чамзы таныштырган

Будда Шакьямуниниң чуртталгазында үш кол болуушкун: Төрүттүнген, Чырык угаан четкен болгаш Паринирванаже чорутканы-биле холбашкан Сака Дава ыдык айны бистиң республикага бир дугаар езулап эрттирген. Ыдыктыг ол айда Тываның чурттакчылары «Ом мани падме хум» мантраны 1287000 катап номчаан.

Бүдүрген эки үүле-херектер каш катап арбыдап, эки салдарны чедирер болганындан, буддистер Сака Дава айын «эки үүле мөөңнээриниң айы» деп база адаарлар. Кызылда Цеченлинг төп хүрээниң ламалары үш бөлүкке үстүп алгаш, майның 19-тан июнь 16-га чедир Тываның бүгү кожууннарын кезип, республиканың чурттакчы чонунга Сака Дава айын байырлаарының кол утказын тайылбырлап, судурларны номчаан. Тываның Камбы-ламазы Лопсан Чамзы ыдык айның түңнелдериниң дугайында кыска интервьюзун gov.tuva.ru-га берген.

- Башкы, Тываның чурттакчыларынга Сака Дава байырлалы чаа ажыдыышкын болганы билдингир.Хоорай, суурларга Силерни база лама башкыларны чон кандыг хөөннүг уткуп алыр боор-дур?

- Ыдык айны эрттирер дугайында эгелээшкинни чон деткиир-дир. Үш бөлүктүң бирээзинде-ле 2-3 лама кирген бөлүктер аңгы-аңгы угже аъттанган бис. Бир бөлүк – барыын кожууннарже, өскези – мурнуу угже, оон өскези - төп кожууннарже. Мен бодум чедери берге, ыраккы Тожу, Мөнгүн-Тайга болгаш Тере-Хөл кожууннарга четтим. Ыдык айның дугайында тайылбырны чон аажок сонуургал-биле хүлээп, дыңнаан. Ол чорааш, чүгле ыдык айның дугайында эвес, сарыг шажынның судурларынга база тайылбырны кылып, оларны чон-биле кады номчуп чордувус. Республиканың чурттакчы чону-биле кады «ом мани падме хум» деп мантраны 1287000 катап, ынча катап «ом муни муни маха муние соха» мантраны ыыткыр номчаан-дыр бис. Кээргел сеткилдиң «ом мани падме хум» деп мантразын катап-катап номчуурга багай карма арыглаттынып, мээ-медерелдиң бүгү деңнелдеринге салдарны чедирип, чажыт салым-чаяанны ажыдып, бүгү дириг амытанга кээргел сеткилди оттуруп, эки ачы-хавыяаларны мөөңнээр дээрзин база катап сагындырып каайн.

Ом муни муни маха муни соха - Будды Шакьямуниниң мантразы Чырык угаанны тайылбырлап турар. Ону доктаамал номчуур болза, чырык угаан байдалынче чоокшулап, сагыш-сеткил оожургалын ап, йөрээлдер доктаап, Будда Шакьямуни бурган-биле харылзааны тургузарының аргазы тыптыр.

Ыдык айда арагалаарын, таакпы тырттарын, эът аймаа чиирин, бак сөстер эдип, хыйланырын хоруп, багай бодал бодаарын, амылыг амытанга хора чедирерин шеглээрин чурттакчы чонга тайылбырлаан бис. Чүгле эки кылдыныглардан, шын чемненилгеден чүдүкчү кижиниң сагыш-сеткил арыглаашкыны болуру билдингир. Бурган айының алыс утказы - өгбелерниң чагыгларын сагып, бурунгу ужурларже эглип кээри-дир ийин. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол улусчу ужур-чаңчылдарны кадагалап арттырары-биле бо чылды чарлааны дыка-ла шын.

- Буддийжи ыдык айның дургузунда эът чиирин болгаш арага ижерин шеглээри доктааттынган. Сака Дава айының ол сагылдарын кижилер канчаар хүлээп алыр-дыр?

- Тываның чурттакчы чону ыдык айда арага аймаан ишпес дээнин бүрүнү-биле деткип турар. А эътти чемге ажыглаарынга хамаарыштыр хамаарылга өске: хүннүң-не чиир чемнеринде эът чок кылдыр бодап шыдавас. Тывалар чүү дээр ийик, «эът чивеске, хырын үнмес». Ынчангаш шуут-ла чөпшээрешпес кижилер база бар-дыр. Бистиң өгбелеривис чайның башкы айы келгени-биле эътти ажыглаарын шеглээр турган болгай деп, олар-биле маргыжып болур-ла харын. Чүге? Тыва араттар азыраан малынга камныг чораан, узун кыштың соонда мал арыпкан боор болгаш, күске чедир деңгел кирер ужурлуг. Ынчангаш чайын сүт болгаш сүт аймаандан кылган ак чемнерже кирер. А эътти байырлалдар ийикпе, кандыг-ла бир онзагай хүнде чиир. Ол дугайында өгбелерниң ужур-чаңчылдарын ам-даа утпаан 70-80 харлыг улуг назылыг кижилеривис, төрелдеривис чугаалап чоруур болгай.

Бойдустуң хоойлузу-биле тургустунган ол сагылгалар, ак чемнер-биле чемненири, кижиниң мага-бодун арыглаарынга болгаш ниити кадыкшылга эки салдарлыг. Бир эвес кым-бир кижиде холестериннер чыылган черлер бар болза, бо сагылдар соонда ол чоорту эстип чиде бээр ужурлуг. Шагда тываларның ортузунга чартыктаар чорук барык чок турганын бистиң улуг назылыгларывыс сактыр. Бо хүнде хан базыышкыны, чартыктаары дээш, өске-даа аарыглар «аныяксаан». Ооң кол чылдагааны - шын эвес чемненилгеде.

Бир эвес тибет медицинаныы-биле көөр болза, кадык эвес чем мага-ботта энергияның деңнештирилгезин үреп, аарыглар тыптырынга эптиг байдалдарны тургузар. Узун хуусаада аар болгаш үстүг чемден ойталаары, организмниң боду эмнеттинеринге, деңнештирилгени катап эгидеринге эки салдарлыг. Кижи бодунуң-на кадыкшылынга хораны чедирип турар-дыр ийин.

- Кожууннарга баарыңарга, хүндүлүг аалчылар дээш, ужа азы эът-биле хүндүлеп турдулар бе?

- Мөнгүн-Тайганың хүндүлээчел чону бисти дыка эки уткуп алганнар. «Мөнгүн-Тайгага келгеш, бистиң хоювустуң амданныг эъдин канчап черле шеневес боор?» - деп ойзу-кыйзы чугаалап турду. Бис четтиргенивис илереткеш, ойталап калдывыс… Ыдык ай, эзиртир суксуннар болгаш эът дугайында лекциявыс соонда, чамдык кижилерниң бодалы өскерлип, буддийжи сагылганы дараазында эдерер кижилерниң саны оон-даа немешкен дээрзинге бүзүрээр мен.

Ыдыктыг Бай-Тайганы дагып турувуста, 2 муң хире эр кижилер чыылган, аңаа эът-биле кылган чемниг чаңгыс-даа кижини эскербедивис. Ыдык айда эът аймаа чивес дээн сагылды деткээниниң бадыткалы ол деп санап турар бис.

-А боттарыңар ол сагылды канчаар сагыыр силер?

- Чоок кижилерим, төрелдерим шупту мени багай чем чивес деп билир. Ай санында-ла 7 хонуктан эвээш эвес үе дургузунда эът чивес мен. А ыдык айда чүгле ак чемнер, тараа кылыглары, ногаа аймаа, тыва далган чиир мен. Индияга өөренип тургаш, ристи чемге ажыглап чаңчыга берген мен, бо хүнде эң-не ынак чемнеримниң бирээзи ол. Кажан аар чемнер ажыглавайн баргаш, мага-бодуң чиик, могап-туруучал эвес апаар сен.

Менден аңгыда шын чемненилгени сагып турар өске ламалар база бар. Ыдык айда хүрээниң чемненир черинге эъттен чемнер кылырын хораан айтыышкынны үндүрген мен. «Эът чокка кандыг чемнер кылыр боор?» - деп, повар эгезинде таарзынмайн турган, оон чөпшээрешкен… Вегетариан кухняны кылыры ындыг амыр эвес-тир деп, сөөлүнде билинди.

– Тывага бир дугаар эрткен Будда Шакьямуни ыдык айның кол түңнели кандыг болганыл?

- Ооң кол түңнели – «Тыва Республиканың байырлалдар хүннериниң дугайында» Тыва Республиканың хоойлузунга өскерилгелерни киирериниң дугайында» Тыва Республиканың хоойлузун Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) хүлээп алган. Ында Будданың Төрүттүнген, Чырык угаан база Паринирванаже четкен хүнүн – байырлал хүнү кылдыр тургускан. Чөөн чүктүң ай календарынга дүүштүр байырлалды эрттирер хүннү ТР-ниң Дээди Хуралы доктаадыр. Тываның чурттакчыларының мөзү-бүдүш болгаш сагыш-сеткил кижизидилгезинге эргежок чугула ол документини Камбы-лама эргелелиниң кыйгырыынга даянгаш, Хөй-ниити палатазы ажылдап кылган. Кижилерже сагыш салыышкыны дээш Тываның Чазаанга, депутаттарга өөрүп четтиргенивисти илеретпишаан, республиканың чурттакчы чонун чаа, онзагай ужур-уткалыг байырлал-биле чүрээвистиң ханызындан байырны чедирдивис. 2015 чыл Тываның төөгүзүнде онзагай арынны ажытканынга бүзүрээр мен.