Хоойлу-дүрүмнүң үндезини

Конституция деп сөс латин constitutio деп сөстен укталган, «тургузар, тургузуу» дээн уткалыг сөс. Конституция күрүнениң, ниитилелдиң, хамаатыларның эрге-ажыктарының кол үндезиннериниң дугайында эң бедик юридиктиг күштүг, күрүнениң кол хоойлу-дүрүм документизи. Күрүнениң хоойлу-дүрүмнерин аңаа үндезилеп ажылдап кылыр, ынчангаш конституция кайы-даа күрүнеге эң дээди болгаш эң күштүг юридиктиг документ.

Конституцияларның шаг-шаандан төөгүзүн коптарып келген эртемденнерниң шинчилелдери езугаар алырга, конституция дээрге боттандырары күзенчиг ниити идея-дыр, күрүнениң болгаш хамаа­тыларның эрге-ажыктарын конституция­ларда бижээни олчаан камгалаптар күрү­не баштыңчылары-даа, күрүне эрге-чагыргазы-даа  кажан-даа турбаан.  Оон аңгыда эрге-чагырганы тудуп турар баштыңчылар, янзы-бүрү политиктиг бөлүктер конституцияны боттарының эрге-ажыынга таарыштыр тургузар сорулгалыг боор. Конституцияны тургузарының кол сорулгазы – күрүнени кайы бир баштыңчы азы партия бодунуң туразы-биле удуртур чорукту соксадыры, бети дизе, аңаа шаптыктаары. А эң-не кол сорулгазы – күрүнеге ниитилел-политиктиг сандаргай чорукту болдурбазы.

Россия Федерациязының Конституциязы – Россия Федерациязының эң дээди хоойлузу. Ону 1993 чылдың декабрь 12-де Россияның бүгү чонунуң бадылаашкыны-биле хүлээп алган. Бистиң чуртувустуң аңаа киришкен хамаатыларының 58,43 хуузу Россия Федерациязының Конституция­зын хүлээп алыр дээш, а 41,57 хуузу удур бадылаан.

Россия Федерациязының амгы Конституциязының төөгүзү база солун. Конституцияны ажылдап кылыры чүү хире берге болгаш харыысалгалыг ажыл чүвел, аңаа чеже хире хөй кижи киржип, чүү хире үе дургузунда бо чугула документини ажылдап кылган ирги деп бодал бистиң чамдыывыс­тың сагыжынга безин кирбес.

Россияның амгы Конституциязы-биле ажыл 1990 чылдың июнь 16-да эгелээн. Ынчан РСФСР-ниң Улус депутаттарының бирги съездизи Конституция комиссиязын тургускан. Чуртта ниитилел-политиктиг байдалдың нарыыдааны, 1991 чылда ССРЭ-ниң буступ дүшкени-биле конституция-биле ажыл узамдыккан. Чуртта чидиг ниитилел-политик­тиг байдалды чавырылдырып болур чаңгыс чүүл — Россия Федерациязының чаа конституциязын хүлээп алыры. Конституция-биле ажылды дүргедедип, ону доозары-биле Президент Б. Ельцин 1993 чылдың июнь 5-те Конституция чөвүлелин тургускан. Эрге-чагырганың үстүнден куду чагырар аргазын күштелдирер конституция херек апарган. Чогум-на шак ындыг байдалды тургузуп болур кылдыр чаа конституция бижиттинген. Россия Федерациязының Президентизин кү­­рүнениң баштыңы кылдыр ын­да быжыглаан. Кончуг берге ниитилел-политиктиг, социал-экономиктиг байдал үезинде эрге-чагырганы Президентиниң холунга мөөңнээни сандаргай бай­далды, канчап-чооп-даа болза, ажып эртер арганы чуртка берген. Конституция­ның төлевилелинге Борис Ельцин боду 15 эдилгелерни киирип, Президент эргезин улам күштелдирген. Чижээлээрге, Россияның Президентизи күжү хоойлу боор чарлыктарны боду үндүрүп болур эргелиг апарган.

Россияның 1993 чылда хү­лээп алган Конституция­зын 1990 чылдан 1993 чылга чедир 3,5 чыл азы 168 неделя дургузунда ажылдап кылган, аңаа янзы-бүрү эртем-билиг­лиг 1000 ажыг кижи киришкен, РФ-тиң Конституция­зында амгы үениң политиктериниң хөй ажыглап турары «спикер», «импичмент» «сенатор» дээн ышкаш даштыкыдан кирип келген чамдык сөстер чок. Конституцияны черниң орбитазында космос корабльдеринге ийи катап чедирген. «Мир» деп космос комплекизинге ужуп турган юридиктиг эртем чедип алыр сорулгалыг космонавт Сергей Авдеевке Конституцияның бир экземплярын 1999 чылда чедирип берген. Улустар ара­зының космос комплекизинге Россия­ның Конституциязын Европа эвилелиниң Конституциязы-биле кады 2005 чылда чедирген.

Варан деп улуг селескениң кызыл өңнүг кежинден кылган РФ-тиң Конституциязының тус­кай дептери база бар. Россия­ның күрү­не сүлдезин мөңгүн­­ден шуткуп кылгаш, ол дептерниң даштында сиилбип чыпшыргаш, «Россияның Конституциязы» деп алдын үжүк­­тер-биле бижип каан. Ону Кремль­диң библиотеказында шыгжап, Россияның чаа президентизиниң Президент дүжүлгеге саадаарының езулалынга ажыглап турар. РФ-тиң Президентизиниң 1996 чылдың август 5-те № 1138 Чарлыы езугаар Конституция­ның бо дептерин президент эрге-чагыргазының албан-езузунуң демдээ кылдыр чарлаан, а 2000 чылдан тура, ол утка-шынарын соксаткан.

РФ-тиң Президентизиниң 1994 чылда «Россияның Конституциязының хүнүнүң дугайында» болгаш «Декабрь 12 ажыл хүнү эвес дугайында» Чарлыктары езугаар декабрь 12-ни күрүне байырлалының дыштанылга хүнү кылдыр док­тааткан. РФ-тиң Күш-ажыл кодекизинге Күрүне Думазының киирген эдилгелери езугаар 2005 чылдан бээр декабрь 12 Россияның Конституциязының байырлалының дыштанылга хүнү эвес, а ажыл хүнү апарган.

Шаңгыр-оол Суваң,

массалыг информация чепсектериниң медээлерин ажыглап белеткээн.