Кадыының байдалы кызыгаарлыгда, өске кызыгаарлар турбас ужурлуг

Бистиң ниитилелде кандыг-даа кижилер бар, оларның аразында бичиизинден инвалид уруглар база түр када бертик-межел апарган (чижээ, будун сыйып алгаш) уруглар бар. Бо уругларны өөредир апаар. А кандыг аргалар-биле? Ол дугайында Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызының чанында диагностика база консультация төвүнүң директору Римма Шөмбүлдеевна Седии-биле чугаалашкан бис.

Бо төп өзүлде сайзыралы үе-чергезинден озал­даашкынныг 18 хар чедир уруглар-биле ажылды чорудуп турар. Чижээ, школада башкылары уругну өөредип чадай бергеш, ада-иезинге чугаалай бээр: «Силерниң урууңарны өөредири дыка берге-дир, кичээнгей чок, кичээл үезинде тенектенир, чугаа дыңнавас, уттуучал, чаа теманы сактып ап шыдавас» — дээш, диагностика болгаш консультация төвүнге барып хынадырын сүмелээр. Аңаа  уругларның  угаан-медерелин, кичээнгейин, чүве сактып алырын болгаш өске-даа онзагай талаларын тускай электроннуг аппаратка хынаар, ооң түңнели-биле төптүң специалистери уругну кандыг хевирге, кайы школага өөредир талазы-биле ада-иеге арга-сүмени бээр.

Уругларның мындыг байдалдарлыг апаарының кол чылдагааны – иштики болгаш даштыкы факторлардан хамааржыр. Чаш кижи иезиниң иштинге боттанып турар үеде авазы кандыг-бир халдавырлыг аарыгдан аарып турган, гипоксия, кислород чедиш­пейн турган, азы божудулга үе­зин­де дунчугуп үнген (асфиксия) болза, ооң түңнели төп нерв системазынга салдарлыг болур болгаш бир-ле чугула нерв, азы элээн каш нерв үре­лип болур. Оон аңгыда шээр аарыглардан аныяктар хөй аарып турар. Черле ынчаш ада-иениң кадыкшыл байдалы чаш төлүнге канчаар-даа аажок улуг салдарлыг. Ынчангаш чаш уруг каң кадык төрүттүнзүн дээр болза, ие кижиниң бодунуң кадыкшылы дээш база ие-чаштың кадыы дээш эмчилерниң харыысалгазы дендии улуг-дур.

Кадыы кошкак инвалид уругларны бажыңында өөредип турар, ындыг уруг­ларның саны республикада 454, өөредилгени ырактан чорудар (дистанциялыг) хевир-биле 135 уруг өөренип турар. 2009 чылда Россияга «Инвалид уругларны дистанция­лыг өөредири» деп күрүне програм­мазы хүлээп алдынган. Ол езугаар уругларның бажыңнарында компьютерлерни тургускан, ында веб-камераларны киирген. Самагалдай, Шагаан-Арыг, Кызыл-Мажалык болгаш Кызыл хоорайның 4 дугаар школазында курлавыр төптерни тургускан, моон тура башкылары уруглар-биле компьютер дамчыштыр харыл­зашкаш, онаалгаларны бээр, хынаар, оларның-биле чугаа­лажыр. Уругларны канчаар өөредип турарын Москва безин хынаар эргелиг, чүге дээрге кичээлдер компьютерниң баазазында шыгжаттынган.

Амгы үеде бо хевирлерден аңгыда, уругларны инклюзия аргазы-биле өөредир байдал нептереп эгелээн. Бо хевир шагда-ла Англия, Дания, Голландия дээн ышкаш Европа чурттарынга тыптып келген болгаш сөстүң бодун очулдурарга, киириштирер дээн. Бөдүүнү-биле тайылбырлаарга, инвалид уругну тускайлаттынган школага эвес, а анаа уруглар өөренип турар, ниити билиг школазынга үе-чергелериниң аразынче кады киириштирип өөредири. Кызылда ындыг чижек бар: дүлей уруг­лар школазында информатика башкызы анаа школа доос­кан, ада-иези оглун үе-чергелериниң аразынга өөредип алыр бис дээш тускай школага бербээн. Кадыының байдалы кызыгаарлыг уругларны ниитилелден аңгылаан херээ чок, олар үе-чергези-биле бир дөмей, хостуг кижилер кылдыр өзер ужурлуг.

Россияда «Аралажырының таарымчалыг байдалы» (Доступная среда) деп программа база бар. Ында шимченири берге, карааның көөрү, кулааның дыңнаары багай дээш, оон өске-даа кадыында кемниг кижилерни ниитилел амыдыралынче ижиктирип кииреринге таарымчалыг байдалдарны тургузар хөй-ле эки хемчег­лер көрдүнген. Тывада инклюзивтиг өөредилгени Кызыл хоо­райның 4, 11, 12, Каа-Хем суур­нуң 1 дугаар, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Чадаана, Кызыл-Мажалык, Самагалдай школаларында боттандырып турар. Ында пандустар, туттунгууштар кылдынган. Черле ынчаш шупту инвалидтерге бо талазы-биле сбербанкының салбырларын, аптекаларны эки деп демдеглеп болур. Ында тускай кнопкалар безин бар, ону коляскада инвалид кижи базыптарга, ажылдакчылар халчып келгеш, аңаа дузалажыр.

Ооң-биле чергелештир инвалид уругларның шуптузун инклюзивтиг хевирже хаара тудары болдунмас. Мынчалдыр өөредиринче эмин эрттир чүткээн-даа херээ чок. Чүге дээрге, байдалдар аңгы-аңгы: бир уруг тускайжыткан (коррекциялыг) школага өөренирге эки, өскези – анаа школага өөренирге эптиг. Кадыының байдалы кызыгаарлыг уругларга Кызылда 10 дугаар, Черби, Кызыл-Арыг, Хөндергей, Ак-Довуракта школалар тускайжыттынган болуп турар.

Ынчангаш инвалид уруг­ларны эмневишаан, өөретпи­шаан, ниитилел амыдыралынче идепкейлиг киириштирер, хоорулчак, хагдынчак аажы-чаңнарны хоюглаар дээш оларны долгандыр турар кижилер – башкылар, өөреникчилер, ада-иелер шупту сагыш салыры чугула. Ынчан бот-боттарын хүндүлежири, билчири (модада кирген толерантность деп сөс), уругда бар талантыларны ажыдары, үе-чергезин өттүнүп өөренири, олар-биле чугаалажып билири, найыралдажыры дээн ышкаш билиишкиннер кадыы кошкак уругларның өзүл­де сайзыралынга кончуг улуг рольдуг болур. А кадык уругларга кээргечел, дузааргак, чымчак сеткилди хевирлээр.

Инклюзивтиг өөредилге чаа-ла эгелеп турар болгаш шиитпирлээр ужурлуг айтырыг­лар ам-даа эңдерик. Чижээ, инвалид уругну школага чедип алгаш чоруур кижи, ону база даштыкы сөс-биле «тьютор» деп турар, кым болурул? Ам дээрезинде уругларын авалары чедип чоруп турар. Чаа-ла ийи-чаңгыс педуниверситетте тускай тьюторлар бөлүүн өөредип эгелээн. Анаа школаларга инвалид уругларга дыштаныр тускай өрээлдер база турар ужурлуг. Школа назыны четпээн инвалид уругларны канчаар өөредирил? Садиктерге кандыг болур ужурлугул? Чамдык садиктерде амдыызында чүгле логопед бөлүктер барын билир бис. Мындыг чергелиг амыдыралчы айтырыглар ам-даа хөй.

Кандыг-чүү-даа бол, инклюзия талазы-биле баштайгы базымнар эгелээн. Кол-ла сорулга – кадыының байдалы-биле арга-шинээ кызыгаарлыг уругларга нии­тилел амыдыралынга кандыг-даа кызыгаарлар турбазы. Олар — кадыының талазы-биле онзагай талалары бар дээрден башка, кым-биле-даа дөмей, ниитилелдиң бүрүн эргелиг хамаатылары. Ынчангаш оларның эртем-билиг чедип ап, кадыкшылын экижидип, хостуг чурттаарынга бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны күрүне органнары тургузуп бээр ужурлуг, ынчангаш аңгы-аңгы  программалар дамчыштыр ол сорулганы чедимчелиг боттандырарынче улуг кичээнгей салдынып турарын эки угланыышкын деп демдеглээр апаар.

Надежда Эргеп.