Шажын билиглерин — аныяктарга

Кижилерниң чамдык кылып алган чүүлдери ээлени бээр, тел ыяшты дагып, агын-көгүн баглап эгелээрге, өскелери база ынчаар уламчылай бээр. Ындыг ээлени берген черлерге аъш-чемниңдээжизин өргүп турары дээрге-ле, дагылганың эге базымы болур. Ылаңгыя улуг-улуг тайгаларны (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Мөңгүлек дээн чергелиг) ниити кожуун, сумулар дагып турар. Дагылгалыг черлерден ыяш кезери, чаш, чадаң ыяш, даш, хөрзүн алыры хоруглуг.

Дагып болбас чүүлдер база бар: кижи көжээлер, хөөрлер, базырыктар дээш, оон-даа өске.

Кижиниң-даа, өске-даа дириг амытаннарныңбодарап тыптыры кыдыг-кызыгаар чок чаптылган делегейде каракка көстүр-көзүлбес болуушкуннар-биле холбаалыг болганда, ол бүгүнүң буурап дүжериниң хоойлузунда салым-чаяан ол чаданы чайлаш чок эдере бээр. Ол бойдустуң болуушкуннарының билиглери-биле дөмейлешкек.

Салым-чаяан бүрүзү бүрүл- баазын (каракка көзүлбес, кулакка дыңналбас) болгаш бүдүмелдиг (каракка көстүр, кулакка дыңналыр) азы материалдыг кезектерге чарлыр. Бүрүлбаазын хевири: бурган-сагыызын, кижиниң сүнезини, тайга-таңды ээлери, ак-кара дээрлер. Бүдүмелдиг (мате­риалдыг) хевири: бүдүжү, хевири, угаан-медерели, шынары, сүлде-хуузу, мергежили, онзагай байдалдары. Бо ийи бөлүк салым-чаяан-биле бодарап бүткен. Бойдуста артык чүве чок, ымыраа-сээкти-даа, үнүш-дүжүттү-даа Бурган чаяап­ каан.

Сарыг шажынның Майдыр кезээн көөрге, өөреникчи тур­жук, улуг улустуң билбес би­лиглери хөй. Чижээ, ак дээрлер деп билиг талазы-биле алырга, буян-сагылгалыг, эки кижиниң камгалалы күштүг, сүлде-сүзүү бедик, аксының кежии улуг болур. Кара дээрлер деп билигге аза ораннары хамааржыр. Кижини аас-дылче, айыыл-халапче, аарыг-аржыкче чыгадыр.

Өг-бүлезинде аас-кежиктиг, туруштуг, шынчы кижини буян-кежиктиг деп санаар. Буян-кежик деп сөстүң утказы ханы. Ол кижиниң ызыгуур салгаанын, алыс боттуң эки талаларын, чаагай сеткилдиин, сүзүк-чүдүлгелиин, хүндүткелдиин илередип турар. Алыс төрү-мелинден (ызыгуурундан) багай бүдүштүг, алыксак-чиксек, чүгле бодун бодаар, турамык, өскелерни куду көөр, ааспырак, арагалаар дээш, өске-даа багай шынарларны нүгүл хилинчээ деп санаар.

Шажынны өөредип турда, тып­тып келир айтырыглар хөй. Бир оол: «Сүнезин деп чүл?» деп айтырды. Ол дээрге бүдү-мелдиг дириг амытаннарның ка­раанга көзүлбес, кулаанга дың­налбас, угаан-медерелдиг, уран-шевер ээзи, азы башка­рыл­газы болур. Ол ээлээн  бү-­ дүмелин чүге каапкаш чоруй баарыл? Сүнезинни бүдүрген чери Эрлик хаанның ораны, ынчангаш ынаар кыйгырты бергенде, туттура берип бо­лур. Ийиде, ээлээн бүдү­мелиниң чурт­таар үези төнүп, ээлет­тин­мес кылдыр кырааны, үрелип баксырааны, бужартаан болза база кааптар. Сүнезин чогуур бүдүмелин эки ээлезин деп бодаар болза, кадык-чаагай чурттаар, бак кижи болбазы чугула.

Бараат Делег-оол.

Бай-Тал суур.