Оннуң бирээзи — Бай-Тайга кызы

Сактыышкын

Дайынче аъттанырда эки турачы кыстар аныяк-чалыы турганнар. Куулар Дарьяның хары ынчан чүгле 17. Чоруурунуң мурнуу хүнүнде чолдаксымаар мага-боттуг, арнында хүлүм- зүрүг чайыннаан уруг Кызылдың дыштанылга парыгының сценалыг хуралдаар шөлүнге хөйнүң мурнунга үнүп кээрге, ооң дидим, чүткүлдүүн эш-өөрү дораан эскерип каан. Бичии када хөрээниң тыныжын хостап алыр дээнзиг, холун көдүре каапкаш, дорт көрүш-биле Дарья чугаазын эгелээн: «Бистерниң, тыва кыстарның, сагыш-сеткили чаңгыс — Совет Эвилелинге дузалаары. Совет Эвилели бистиң улуг өңнүүвүс, деткикчивис, ооң хос­талгазы Тываның база болур, ооң демисели — бистиң демиселивис. Фашистиг Германия — ССРЭ-ниң дайзыны-дыр».

Тываның бүгү чону Гитлерни базары-биле демниг. Партияга кирип, фронтуже чорудары-биле шериг черинге билди­риишкинни бижидивис. Чөөн-Хемчиктен Ооржак Байлак чаш уруун ада-иезинге каапкаш чоруптарга, ада-иези ону үдеп тура: «Бистиң уруувус фашистерни чылча шаварынга үүлезин киирзин, а бис фронтуга дузалап, бичии оглувусту кижизидип өстүрер хүлээлгелиг бис» — дээн.

Дарья Куулар шериг черинге билдириишкининиң түңнелин айтырып чеде бээрге, эки турачы офицерлер Донгут Куулар, Бүрзекей Сат, Доржу Монгуш, Кечил-оол дээш, кижи-ле хөй болган.

Хуралга чүве чугаалап тура, Дарья Намзырайны эжи Кыргыс Сынаа, Амаа Монгуш, Дончут Куулар дээш, хөй-ле эки турачылар деткээн. Дончут Данзын­ович Куулар Дарья-биле таныжып, өг-бү­­ле тудуп алганнар. Патриотчу ажыл-ишти чорудуп, төрээн Тывазынга бердингенин илередип, бүгү-ле өг-бүлелерниң аразында фронт чоруур күзелдиглер хөй болган.

Дончут, кадайы Дарья болгаш ооң дуңмазы Агбаан Хертек, даайы Адыгбай Хертек кады фронтуже чорупканнар. Дайындан 1944 чылда ээп чанып келгеш, Тывазының хөгжүлдези дээш тайбың ажыл-ишче шымнып кирген Алексей Сайын-оолович Адыгбай Бай-Тайга СЭКП райкомунуң секретары турган. Шуй суурдан Балчыр Делгерович Салчак — «Мурнакчы» совхозтуң шалыпчы малчыны, Дарья Намзыраевна Одан-оол — Ак-Довурактың «Тыва даг-дүгү» комбинаттың кадрлар килдизиниң эргелекчизи, Чудурук Эртинеевич Хомушку — «Бай-Тал» совхозунуң шалыпчы малчыны.

Бир хүн 1960 чылда Бай-Тал суурнуң бичии, ийи өрээл клувунга, хөөредир болза, кижи бажы кизирт чыылган. Эки турачылар-биле ужуражылганы кижи бүрүзү четтикпейн ма­наан. Эге сөстү Дарья Намзыраевнага Алексей Сайын-оол­ович бээрге, кезек када   үзүктел чок адыш час­кааш­кыннары үр-ле чаңгы­ланган. «Хүндүлүг чаң­гыс чер-чурттуг­ларым, ха-дуңмам, дөргүл-төрелдерим» — дээш, чу­гаазын эгелепти. Дайын дээрге-ле өлүм-чидим, долгандыр делгем шынаа-шөлдер, арга-арыглар от-биле хып, частыышкыннар кижиниң кыры-биле ужугуп эртер октарның дааш-шимээни коргунчуг. Дидим эки турачы кыстар ок адаа-биле үңгеп, союп чорааш, балыг­ланган улусту сөөртүп, чүктеп чедирип, бар-ла турган күжү-биле ачы-дузаны чедиргеннер. Санитар уруглар херек үеде холдарынга автоматтарын, гранатазын туткаш, демисежип турганнар. Танкыларның артындан хөй фашистер адып боолап турда, Кыргыс Сынаа баштаан эжишкилер 15 фашисти узуткааннар. Полк удуртукчузу Н.И.Кузнецовтуң деткээни, Ровнону хостап тура, эң-не чоок кижизин Допчут Кууларны чугаалаан. Ооң авазынга бижээн чагаазын номчуп бээрге, чамдык улус карааның чажын чажырбааннар. Дарья Куулар Дубно хоо­райга болган мындыг таварылгаларны чугаалаан. Үзүлген харылзаа шугумун улаары-биле даалга алганнар. Чудурук Хомушку бир черни улап четтигипкен, эжи Маадыр-оол Иргиттиң мага-бодунга чазылган мина огунуң чаштанчызы дээптерге, чанагаш сывырындакты салбайн чок болган. Ынчаарга-даа харылзаа үзүлбээн. Чалзып Салчакка снаряд огу дээп­терге, хар кырынга 40-50 метр черге ханы хөй төгүлген, ынчалза-даа ол эчизинге чедир демисешкен. Оларның назы-хары 18-20 турган.

Кысказы-биле санинструктор кыстар Амаа Монгуш, Поля Оюн, Бичен Ховалыг болгаш Байлак Ооржактың маадырлыг чоруунга база доктаады...

Дайын херээжен кижиниң херээ эвес-даа бол, Бай-Тайганың маадыр кызы эрлер-биле деңге аът мунуп демисежип турганын сактып келгеш, Сталинград (Волгоград) хоорайда демиселче кыйгырып турар ие кижиниң овур-хевирин  Дарья Кууларга дөмейлээр мен. Ол кыйгы дээрге, өлүм лагерьлеринге фашистиг Германия Бухенвальдыга 238 муң 380 кижини, Майденекке (Польша) 1,5 миллион, Заксахаузенге 100-100 муң кижилерни чок кылганы — дайынның каргыжы-дыр. Да­йын өртү болбазын, делегейде чон тайбың чурттазын. Ол кежээ клубтан үнүп кээривиске, ак-көк, аяс дээрниң тиин­де сылдыстар чайыннаан. Бистиң өлүм чок тыва эки турачыларывыс ында барган хайгаарап турлар боор оң деп бодап арткан мен.

Бараат Делег-оол,

РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, күш-ажылдың хоочуну, төөгү башкызы, пенсионер.

Бай-Тал суур, Бай-Тайга.