ИНВЕСТИЦИЯ ПОЛИТИКАЗЫНЫҢ КОЛ СОРУЛГАЛАРЫ

28.11.2014

ТР-ниң Чазааның чанында Экономика чөвүлелиниң хуралы Кызылга болган, аңаа Тываның Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары, эртемденнер, кожууннарның болгаш хоорай округтарының чагыргалар баштыңнары, федералдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бизнес ниитилежилгезиниң болгаш улуг-улуг инвестиция компанияларының төлээлери киришкен. Чөвүлел кежигүннериниң болгаш чалатканнарның мурнунга респуб­лика Баштыңы Шолбан Кара-оол «2015 чылда Тыва Респуб­ликаның инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказы» деп Айыткалды кылган.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң чугаазы:

— Экономиктиг чөвүлелдиң хүндүлүг кежигүннери! Хүндүлүг коллегалар! Чалатканнар!

2015 чылда инвестиция политиказын хевирлеп тур­гузарының кол быразын то­дарадыры-биле бөгүн мында чыылган бис. Республиканың сайгарлыкчылар ниитилежил­гезинге болгаш эрге-чагырга ор­­ганнарынга инвестиция айыт­калы чаа чүүл эвес, а чыл санында күү­­седир ажыл апарган, аңаа эдилгелерни амыдырал боду киирип турар. Ол дээрге чедип алдынган түңнелдерниң дугайында анаа-ла отчет эвес, ол дээрге бистиң девискээривиске инвестицияның байдалын экижидериниң талазы-биле тургустунган сорулгалар-дыр.

Инвестицияже угланган бис­тиң кү­­же­ниишкиннеривис хилис болбайн ту­рар. Херек кырында боттуг чедип алыышкыннар илдең. 2007 чылдан бээр рес­публикаже инвестицияның ки­рер чо­руун 5,3 катап (сөөлгү үш чылда — 1,9 катап) өстү­­рерин чедип алдывыс. 2014 чыл­дың январь-августа кол капиталга инвестиция­ларның хемчээли 5,2 мил­лиард рубль болган, эрткен чылдың ол үе­­зинге деңнээрге 4,2 хуу өскен.

2007 чылга чедир респуб­ликага инвестицияның хемчээ­лин чүгле бюджет акша-хө­реңгизиниң күсели-биле тургу­зуп келген. 2008 чылдан бээр улуг-улуг инвес­тиция тө­ле­ви­лелдериниң күүселдези эге­лээн — хуу компаниялар 27,3 млрд. рубль инвестия салган, ооң иштинде бо чылдың тос айларында — 3,2 млрд. рубль болган, ол 15,8 хуу өскен. Ол өзүлде «ТЭ/К» ХАН-ның, «Лунсин» компания­ның идепкейлиг ажыл-чорудулгазының ачы­зында чедип алдынган, ол Кызыл-Таштыгда чартык металл рудаларының чыдар черин үлетпүр аргазы-биле шиңгээдип эгелээн. «Межегейуголь» компания амгы үениң, бедик технологиялыг шахтазын ажылдады берген. Оон аңгыда «Бенконс» деп даштыкы компания бисте ажылдап эгелээн, ол тууй­бу заводунуң болгаш гос­тиница комплекизиниң тудуунга инвестицияны салыр.

Улуг-улуг инвестиция компанияларында амгы үеде 2,2 муң кижи ажылдап турар, оларның иштинде 1,2 муң кижи (55 хуу­зу) — бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс. Чоннуң кижи санынга онааштыр  кол капиталга салыышкыннарның хемчээ­ли ол үениң дургузунда 5 катап өскен — 7-ден 40,0 муң рубль четкен.

Улуг хемчээлдиг чедиишкин, ынчалза-даа ол бистиң боттарывыстың эге туруштарывыска хамаарыштыр ындыг. Өске адырларда инвестиция байдалы чер албайн турар деп дорту-биле чугаалаайн. Кижи санынга онааш­тыр дөртен муң рубль дээр­ге чурттуң ортумак көргүзүүн­ден ийи катап эвээш. Донор диртип турар регионнардан ылгалы оон-даа улуг — он катап, оон туржук чүс катап болуп турар. Инвес­тицияның немей өзүлдезиниң базымнары мурнуку хевээр артар болза, Тыва капитал салыышкыннарның бөгүнгү деңнелинге, чижээ Красноярск крайныынга чедер дизе, 30 чыл херек ышкажыл.

Ындыг темпилер биске таа­рымча чок. Эки ажылдыг болурун, төлептиг чурттаарын ам­гы үеде эвес-даа болза, бүгү назынында манаар эвес, чоок­ку үе­де чедип алыры күзенчиг болгай. Ынчангаш бис­тиң мурнувуста аажок нарын, эң чугула сорулга — экономиктиг өзүлдениң темпизин эң-не долузу-биле дүргедедир сорулга салдынган. Ону чүгле инвестиция чорудулгаларының эргелеп-башкарыл­газының дээш­тиг системазын тургускаш, чедип ап болур.

Бо бөдүүн эвес херек дээрзи билдингир, ында белеткеп каан орук чок. Инвестицияны эргелеп-башкарарының адырында сис­те­мажыдып каан орук амгы үе­де федералдыг деңнелде безин чок. Ону кайы-бир черге чогаа­дыптарын манаар үе бисте чок дээр­зин база катап чугаалаайн. Хоойлуга дүгжүр кандыг-даа аргаларны боттарывыс ди­лээр, үлегерлээр, инвестияга таарымчалыг байдалдар тургузарының кандыг-даа дуржулгазын бистиң байдалдарывыска таарыштыр тургузар болган-дыр бис.

Бо сорулгага хамаарыштыр кандыг айтырыгларны хамыкты мурнай шиитпирлээрил?

Бирээде, регионнуң ин­вес­­тиция политиказын күү­­седиринге муниципалитеттерниң хөй кезииниң кошкак киржилгезин.

Федералдыг Хуралга боду­нуң Айыткалынга Россияның Президентизи Владимир Влади­мирович Путин «кайы девис­кээрлерге угаан-сарыылдыг ажыл­­даары, кайы-бир    бүдү­­­рүлгени тургузары ажыктыгыл дээрзин инвесторларга тодар­гай дыңнадыры чугула» — деп демдеглээн болгай.

Ол медээге инвестор харыы бээр бе дээр­зинге инвестиция­ны хаара тударының ниити чорудулгазынга муниципалдыг тургузугнуң кайы хире дээш­тиг киржип турарыхамааржыр.

2015 чылда муниципалитеттерниң чугула сорулгазы — инвестиция төлевилелдериниң тодаргай даңзызын тургузары болгаш кожууннуң инвестиция паспортун долдурары.Муниципалитеттиң инвестиция пас­порту дээрге чогумчалыг инвесторну девискээр-биле таныштырылгадан эгелээр ажылчын чепсек болур ужурлуг.

Инвесторларже муни­ци­­па­ли­теттер­ниң акшаландырыышкын негеттинип турар белен төлевилелдери-биле үнери чугула. Бүгү документилерни белеткээниниң шынары эң бедик деңнелге болуру билдингир.

Инвестиция төлевилелдерин күүседиринге тааржыр хостуг чер участоктарын айыткан бижимелдерни доктаамал долдурар болгаш чаартыр херек. Чугаа      чүгле мунипалитеттерниң участоктарының дугайында эвес, хуу өнчү болуп турар черлерниң дугайында болуп турар.

Муниципалдыг тургузугларның чагыргалары оларны сайзырадырынга хуу партнерларны хаара тударының аргаларын тывары-биле бүдүрүлгелерниң,  ооң иштинде МУБ-тарныңажылының түңнелдииниң анализин кылыр херек.

Регион эрге-чагыргазы бодунуң талазында, эргежок чугула деткимчени, ооң иштинде саң-хөө деткимчезин  инвестиция политиказын идепкейлиг чо­рудуп турар муниципалитеттерге көргүзер.

Эрткен чылын  бо ажылга харыысалгалыг кижилерни Чазак бүгү хоорайларга болгаш кожууннарга тургус­кан. Оларның шуптузу кылган ажылын саазын кырынга отчеттааннар. Херек кырында — чаңгыс-даа кожуунга инвестиция комиссиялары ажылдаваан, төлевилелдер тургуспаан. 2015 чылда тодаргай төлевилелдерниң бары болгаш хаара туттунган инвестицияларның хемчээли тус чер эрге-чагыргазы­ның ажылының дээштиг болуп турарының барымдаазы болур.

Ийиде, кижиниң шиитпир­лек­чи ролюнуң дугайын чугаа­лап тура, кадр­лар ам-даа бүгү чүүлдерни шиит­пирлээр дээрзин демдеглээр херек.

Хову-Аксынга коммунал халапты чайладып турувуста, чүү эң нарын болганын билир силер бе? Амгы үеде чылдагааннап турары дег, акшаның, материалдарның чогу эвес болган. Бистиң таварышканывыс, амгы үе­де каяа-даа таваржып турарывыс эң берге чүүл — бедик мергежилдиг ажылдакчыларның шуут чогу. Бедик мергежилдиглерни чүгле энергетикада эвес, кайда-даа — күрүне эргелеп-башкарылгазында-даа, транспорт бол­гаш харылзаада-даа — каш кижи барын салаа базып санап болур. Кадр­лар чокта кандыг-даа инвестиция — өлүг капитал-дыр.

Биске кээп ажылдап турар компания­ларның чүгле дериг-херекселдерин эк­кеп турар эвес, чаа технологиялар-биле ажылдап шыдаар болгаш бизнестиң ка­дыг негелдезинге тааржып турар спе­циа­листерни база эккеп турары тава­рылга эвес. Бедик мергежилдиг ажылдакчылар чеже негеттинер болдур, ол хирени рес­публика тып шыдавас дээрзи билдинген. Улуг белеткел бе­зин негеттинмес черлерге бистиң ажылчыннарывыс биске чедип келген, шапкын темп-биле, долу күш-биле, чапсар чокка ажылдап өөренген, оон туржук иже кааптар деп чүве билбес кижилер-биле чижип шыдавас болгай.

Амгы үе бедик мергежилдиг кадр­ларны болгаш амгы үениң ме­неджерлерин белеткээри эргежок чугула дээрзин негеп келген. Рес­публикага чүгле инвесторларның бол­гаш бүдүрүлгелерниң негелделерин барымдаалап турар эвес, чаа чүүлдерже угланган профессионал өөредилгениң системазын тургузар херек. Ол ажыл чогум чоруп турар, ынчалза-даа көскү беримче ам-даа чок. Инвесторлар бол­гаш +өредилге яамызы бот-боттарын би­лишпейн турда, өөренип алган уруглар ажыл чок кылаштажып турар. Ажыл берикчилери-биле кады ажылдап кылган өөредилге программалары хе­рек, школачы чылдардан эгелээш, профессионал сертификацияның болгаш хамаарылга чок үнелелдиң ажылга депшииринге чедир планнаашкынның системазы эргежок чугула.

Чижээ, Кочетов, Элегес-Аксы, Элегес, Каа-Хем суурларның школаларынга профессионал угланыышкынның шөлде­рин, өске сөс-биле — шахтерлар класстарын тургузарын республиканың +өредилге болгаш эртем яамызынга дагзып тур мен. Немелде өөредилгениң тускай программалары база херек. Ол сорулгаларга «Межегейуголь»-биле, ТЭ/К-биле болгаш Даг-руда компаниязы-биле дугуржулганың төлевилелин ажылдап кылыр.

Үште, кээп болур-даа, ажыл­дап-даа турар инвесторларга админис­тра­тивтиг шаптараазыннар ам-даа хөй дээрзин миннир херек. Бизнеске эң аарышкылыг болур чер участоктарын турскайлаарының, инженер четкилеринге коштурулганың, монополия-биле харыл­зааның айтырыглары турган-даа, ам-даа бар. Оон аңгыда инвесторларның киирген чагыгларын сайгарарының хуу­саазын узадып туруп бээр чоруктар база бар.

Ооң-биле холбаштыр тудуг бол­гаш энергетика адырларынга сай­гар­лыкчы чоруктуң байдалын эки­жидериниң талазы-биле ийи «Орук картазын» бадылаан бис. Тудугда саа­зын долдурар чоруктарның санын 15-тен 11 чедир кызырарын, тудугга чөпшээрел алырының административтиг бүгү чорудулгаларның каттышкан үе­зин 2018 чылда 333  хонуктан 230хонук чедир кызырарының талазы-биле хемчег­лер көрдүнүп турар. Энергетикага коштурулганың үе-чадаларының санын 10 турганындан 5 чедир, энергия четкилеринге коштунарынга чөпшээрел алырының үезин 281 турганындан 2018 чылда 40 чедирер.

Экижиттинген чүүлдер бар, ынчалза-даа доктааган херээ чок, харын-даа темпилерни шапкынчыдар болгаш улам бурунгаарлаар херек.

Чуртталга тудуунуң талазы-биле административтиг чорудулгаларның төнчү даңзызының дугайында доктаал ноябрь 7-де күштүг болуп кирген. Оларның саны федералдыг 220, регионнуң болгаш муниципалитеттерниң чорудулгаларын бо хүнге чедир134 кылдыр кызырып шыдаан бис. Төлевилел бүрүзүнге хамаарыштыр аңгы чорудулга болур. Чижээ, хөй квар­тиралыг бажыңнарны тудары-биле чамдык регионнарга 130чорудулганы эртер, бадылап каан даңзы езугаар оларның саны 60 болур. Тудуг кылыры-биле чөпшээрел алырынга эрттирер     хүннериниң ортумак саны 276 хонук, олар регионнар аайы-биле аңгы-аң­гы болуп турар, чижээ, Ярослав обла­зында 355 хонук (а бисте 333 хонук), Киров облазында болгаш Саха (Яку­тия) Республикада — 170 хонук, Москвада — 100.Чөпшээрел алыр чорудулгаларның санын кызырган соонда 276 хонуктан 130 хонук чедир кызырлыр. Деңнеңер: бис 230 хонук чедирер деп турар бис. Күш үндүрер чер бар ышкажыл.

Россияның Тудуг яамызының сай­тызында чорудулгаларның бижимелиниң даңзызын парлаан, даңзыда кирген чорудулга бүрүзүнүң бижимелин ында кылган. Ам сайгарлыкчы кижи бүрүзү чорудулганы кандыг нормативтиг акт-биле тургусканыл, кайы хуу­саада ооң күүсеттинерил, төлевирлиг бе азы чок бе, ону эрттиреринден канчаар ойталаарыл дээр чүүлдер-биле таныжып ап болур апарган. Эң кол чүүл — чорудулга бүрүзүн аңгы эртери-биле тудуг кылыкчызының кии­рер документилерниң даңзызын база айтып кааны. Ол билдириишкин ээзинден даңзыда айытпаан документ не­гээр, немелде чорудулга тургузар эрге регион-даа, муниципалдыг-даа эрге-чагыргада чок. Оон аңгыда тудуг кылыкчыларының күзеп турары объектини технологтуг четкилерге кожарыныңчорудулгазын даңзыда тодаргай бижип каан. Бистиң «оруувус картазын» федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр Тудуг яамызы-биле кады эде кылырын Экономика яамызынга дагзып тур мен.

Хүндүлүг коллегалар! Инвестиция байдалын моон-даа соңгаар экижидер талазы-биле бистиң ажыл-чорудулгавыс элээн быжыг үндезинге даянып турар. Эгези шагда-ла салдынган, элээн хөй чүүлдер ам кылдынган. Юбилейлиг чыл биске тодаргай түңнелдерни үн­­дү­рер арганы берген, эргежок чугула таварылгада боттарывыстың күжүвүстү мөөңнеп билиривисти, дүрген ажылдап шыдаарывысты көргүскен. Бойдус-биле чаяаттынган болгаш бистиң салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттугларывыстың холдары-биле туткан чүүлдерин чазыг чок болгаш кызымак ажыглаар херек. Ол байлак күш-шыдал шагда-ла үне­леп көрдүнген болгаш кым бодунуң келир үезин болгаш бодунуң ажы-төлүнүң келир үезин республика-биле холбаштырып турарыл, ол кижи бүрүзү­­нүң өнчүзү болуп турар.

Бо чылын салдынган инвестиция по­литиказын боттандырарынга ол стра­тегтиг аргалар 2015 чылда рес­публиканың инвестиция байдалын хевирлээринге үндезини болур ужурлуг.

Ооң-биле кады санаашкынның чаа точказы, чаа-чаа аргалар инвесторлар-биле ажылдың чаа деңнелин иле^­­ре­дип турар. Республикага кииириштирген инвестицияның рубль бүрүзү – регионнуң чедиишкинниг келир үезинге, бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдыралының шынарын болгаш деңнелин бедидеринге, девискээрниң амгы үениң социал-экономиктиг инфраструктуразының хевирлеттинеринге салыышкыны. Каттышкан күжениишкиннер-биле Тываның инвестиция күш-шыдалын ооң хөгжүлдезиниң бүзүрелдиг үндезини болдуруп шыдаарывыска идегээр мен.

Инвестиция политика адырында кандыг кол сорулгалар бистиң мурну­вуста турарыл?

Бирги сорулга – инвестициялар киириштиреринге стратегтиг арга, Тыва Республиканың перспективтиг социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң үзел-бодалындан приоритеттиг уг­ла­ныышкыннарны, адырларны, продукция хевирлерин болгаш хандырыл­галарны тодарадыры.

Бо үеде олар Сибирь федералдыг округтуң болгаш регионнуң 2020 чылга чедир перспективтиг аргаларлыг чурттуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында программа документилери-биле тодараттынган. Республиканың Экономика яамызы 2015 чылдың бирги кварталында регионнуң инвестиция стратегиязын хөй-ниитиниң чугаалажып көөрүнге таныштырарын негеп тур мен. Ооң соонда ол дүрген бадылаттынган болур ужурлуг.

Стратегияга дүүштүр республика девискээринде төлевилелдер боттандырып турар улуг инвестиция компаниялары-биле Чөпшээрежилгени чыл санында чарары чугула. Аңаа тодаргай социал-экономиктиг удур-дедир харылзааны айтыр болгаш чөпшээрежилгени боттандырарының түңнелдерин үнелээринге көргүзүглериниң системазын илередир.

Ийиги сорулга – республиканың чамдык девискээрлеринге инвес­тицияларга идиг бээр политиканы тодаргай­лаар. +скээр чугаалаарга, онзагай инвес­тиция картазын тургузар. Аңаа хөгжүлдезиниң талазы-биле ажып турар (бүдү­­­­­рүлге сайзырадырының төптери-биле, чижээлээрге, тудуг материалдары­ның, сүт, эът, дүк, ногаа аймаан болбаазырадырының; турисчи, эмнелге хандырылгаларын бээриниң талазы-биле) зо­наларның байдалын тодаргай демдег­лээр. Шилиттинген приоритетке дүүш­­түр девискээрниң тодаргай онзагайын барымдаалап тургаш, күрүне деткимчезиниң механизмин азы инвестицияның идепкейинге идиг бээрин ажылдап кылыр.

Үшкү сорулга – инфраструктура объектилерин сайзырадыры. Инвестицияның сонуургалдыын азы, харын-даа, регионнуң сонуургалдыг эвезин хевирлээринге бодунуң салыышкыны-биле инфраструктураның болгу дег айыылдары бирги черде турар чадавас. Маңаа дөрт угланыышкынны аңгылап болур: социал, транспорт-логистиктиг, инженер инфраструктуразы база ол ышкаш коллектив кирериниң төптери, кады ажылдап кылырының, чаа байдалга чаңчыгарының, экспертизаның болгаш сертификат бээриниң төптери кирип турар инновациялыг болгаш сервис инфраструктуразы.

Бюджеттиң улуг эвес аргаларын барымдаалап тургаш, инфраструктураны сайзырадырының кол аргаларының би­рээзинге күрүне-хуу эштежилгениң механизмнерин ажыглаары деп санаар бис. Ол ажыл-чорудулганы улгаттырар бис.

Бирги чадада КХЭ-ниң төлевилел­дерин тургузарының ийи чурумун хевирлеп киирери негеттинер. Тускай – «адаан­дан кырынче» траекторияга, азы хуу­да инвесторларның эгелеп турар төлевилелдеринге. Тускай – «кырындан адаанче» траекторияга, азы боттандырарынга хереглели инвесторлар-биле ажылдаар талазы-биле тускай организацияның күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле кады тодарадып турар болгаш баш бурунгаар өөренип көрүп турар инфраструктура төлевилелдеринге.

Айыттынган сорулгаларны шиит­пир­лээр чедиишкининиң үнелели чүгле кол капиталга инвестицияларның хемчээлдери-биле база инвестицияларның өзүлдезиниң темпизи-биле тодараттынар эвес, а социал, экономиктиг болгаш бюджет үре-түңнелдии­ниң көргүзүглериниң эки шимчээшкининге илереттинер. Чаа инвестиция төлевилелдерин боттандырарының ужун чаа-чаа ажылчын олуттарны тургусканының болгаш ажыл төлевириниң деңнелин өстүргениниң дузазы-биле бирги оочурда хамаатыларның чаагай байдалын бедидериниң дугайында чугаа чоруп турар.

Бодумнуң илеткелимни төндүрүп ту­ра, республика девискээринде по­тен­циалдыг болгаш ажылдап тураринвесторларга чугаалаарым болза:

Тыва Республика инвестицияларга ажык! Чаа төлевилелдерни азы бар төлевилелдерни сайзырадырын боттан­дырар талазы-биле силерниң кандыг-даа эгелээшкиннериңерни чугаалажып көөрүнге белен бис. Оларны кандыг-даа шөлдерге, оларның иштинде Экономика чөвүлелиниң хуралдарынга-даа чугаалажып көөрүнге белен бис.

Кандыг-даа төлевилелди сайгарып көөр бис база ооң үре-түңнелдиг дет­кимчезинге болгаш үделгезинге ар­га­ларны сүмелээр бис. Ол дээш ин­ституттар болгаш хөгжүлдениң меха­низмнерин сайзыраңгайжыдар талазы-биле базымнарны кылып турар бис.

Экономика чөвүлелиниң хүндү­­лүг киржикчилери! Инвестициялар киириштирер база инвесторлар-биле ажылдаар талазы-биле бюджеттен дашкаар тускай организацияны тур­гузарының дугайында айтырыгны бо хүн силерниң-биле чугаалажып көөр бис. Инвесторлар боттарының то­дар­гай айтырыын шиитпирлээр дээш шоолуг таныш эвес кижилерге келген са­нында бодунуң төлевилелиниң дуга­йында эгезинден тура чугаалап берип, болганчок республиканың албан черле­ринге аңгы-аңгы кабинеттер аразынга маңнаар ужурга таваржырын амыдырал көргүскен. Ол үе негээр, халалыг бол­гаш ооң ажыктыы эвээш болур. Ма­ңаа «чаңгыс соңганың» тургузуун кии­риштирери чугула, чаңгыс черге ханы билиглиг, хөй талалыг специалистерни чыыр. Ынчангаш ол дээш инвестициялар хаара тудар талазы-биле тускай ор­га­низация тургустунуп турар. Чаа ор­ганизация тургузугнуң ажылдап эге­лээр инвестиция портфелинде 21 улуг инвестиция төлевилели бар. Чоок­ку келир үениң төлевилелдериниң ара­зында эът комбинады, цемент заводу, долу технологтуг кезектиң арга-ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгелери кирип турар. Чылыг электри төвүн – ЧЭТ-2-ни тудар талазы-биле төлевилел бис­терге онза чугула, чүге дизе чы­лыг болгаш электри энергиязының че­дишпези республиканың инвестиция сай­зыралынга шаптыктап турар кол чылдагааны бооп артпышаан.

Чаа тургузуг ажыктыг болурунга бол­гаш бистиң удур-дедир харылзаавыс­ты чаа деңнелче үндүреринге идегээр мен.

Кичээнгейиңер дээш четтирдим!