Чаагай ажыл-херекти сомалаан

Республиканың кол саң-хөө документизин хөй-ниитиге таныштырар хуралды ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа ажыткан.Бюджет дугайында Хоойлунуң хөй-ниитиге таныштырылгазы чылдың-на эрттирер чаагай чаңчыл апарып, беш чыл улаштыр болуп турар. Тус документини Дээди Хуралдың комитеттеринге, Санажылга палатазынга шинчилеп, сайгарып көргенин онзалап айыткаш: «Бо хүн бюджет дугайында хоойлуга үнелелди депутаттар эвес, залда олурар ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларының удуртукчулары, чурттакчы чон-биле сырый ажылдап турар муниципалдыг албанның болгаш хөй-ниити органнарының  төлээлери бээр ужурлуг. Сайгарып көөр деп турар документивистиң кол сорулгазы республиканың чонунуң мурнунга алган социал хүлээлгелеривистиң күүселдезин чедип алыры болур. Саң-хөө айтырыы кайда-даа нарын. Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол «Акшаны ажылдап ап өөрениилиңер» дээн болгай. Ол ышкаш РФ-тиң Президентизиниң майда ат салган доктаалдарын күүседир ужурлуг бис. Ынчангаш  хуралдың ажылынга чедиишкиннерни күзээйн — деп чугаалаан.

Республиканың 2015 болгаш планныг 2016-2017 чылдарда социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң төлевилел документизин ТР-ниң Экономика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Елена Каратаева чыылганнарга таныштырган. Чурттакчы чоннуң амыдырал байдалын экижидер, социал адырның хөгжүлдези, тус чер бүдүрүлгелериниң беримчезин өстүрери, аъш-чем хандырылгазының  үзүктелиишкинин болдурбазы, акша-хөреңги киир салыышкынын чедип ап шиңгээдири ТР-ниң Чазааның экономиктиг болгаш социал политиказының кол угланыышкыны болуп артар.Бюджеттиң төлевилелинде көдээ ажыл-агыйның үлетпүр комплекизин болгаш чуртталга коммунал ажыл-агыйын чаартыр, амгы экономиктиг чаартылгаларның негелделеринге дүгжүр  чаа ажылчын олуттарны тургузар, арга-шинээ бедик бүдүрүлгелерни деткиир сорулга салдынганын илеткелчи онзалап айыткан.

ТР-ниң саң-хөө яамы­зының сайыдының оралакчызы Урана Даваа: — 2015 болгаш планныг 2016-2017 чылдарда республиканың бюджет болгаш үндүрүг политиказының кол угланыышкыннары РФ-тиң Президентизиниң Айыткалынга, Президентиниң 2012 чылдың майда ат салган доктаалдарының күүселдезинге  база РФ-тиң бюджет кодекизиниң  негелделеринге дүүштүр  тургустунган.

Кол сорулгавыс бюджеттиң турум болгаш чедимчелиг чарыгдалын хандырары болур: акшаландырыышкыны-биле бадыткаттынмаан чарыгдалдыг чаа хүлээлгелер алырын кызыгаарлаар, хоойлуда көрдүнген нормативтиг болгаш социал ужур-уткалыг хүлээлгелерни, ооң иштинде пособие болгаш компенсация төлевирлерин хажык чок күүседири болур. Бюджет документизинде айыткан күрүне политиказының сорулгаларын аңгы-аңгы адырларга күүседириниң чугула чепсээ — күрүне программалары-дыр.

Республика бюджединиң 2015 чылда орулгалыг кезээ 18841,2 млн. рубль кылдыр планнаттынып турар болза, чарыгдалдыг кезээ 19254,1 млн. рубль. Чарыгдалдыг кезээ 412,9 млн. рубльге карышкактыг. Федералдыг бюджеттен бистиң республикага саң-хөө дузаламчызы кылдыр 2015 чылда 14 712 млн. рубльди бээр боор деп санап турар бис.

Тыва Республиканың Са­нал­га палатазының даргазы Василий Хомушку: — ТР-ниң бюджединиң төлевилелинде бар  социал-экономиктиг  хөгжүлдениң сайгарылгазы макроэкономиктиг  көргүзүглерниң ортумак хемчээлиниң санаашкыннарын кичээнгейге алгаш, тургускан. 2015 чылда кылып бүдүрер продукцияның хемчээли 47,1-48,2 млрд. рубль деп планнаттынган. Ону чедип алырынга бюджеттен акшаландырыышкын ап турар өөредилге, кадык камгалалы, социал-ачы-дуза чедирилгезиниң ажылдакчылары, күрүне башкарылгазы кол черни ээлеп турар.

Бо үш удуртукчу бюджет төлевилели-биле залда чонну таныштырыптарга, Тыва Республиканың Баштыңы Ш.Кара-оолдуң даалгазы-биле ооң оралакчызы Шолбан-оол Иргит сөс алган: — Тываның Чазааның хуралдарынга бюджет төлевилелиниң кол-кол угланыышкыннарын чаңгыс эвес удаа сайгарып чугаалашкан. Бүгү делегейде, Россияда политиктиг болгаш экономиктиг байдал чеже-даа нарын болуп турза, чижээ, экономиктиг кызагдаашкыннарны сактып келиңер, чоннуң социал камгалалы болур төлевирлер хевээр артар. Уруглар садтары, школалар, бажыңнар тудуун уламчылаар. Көдээ ажыл-агый болгаш орук тудуунга  элээн хөй акша-хөреңгини үндүрери көрдүнген.  Ол  дээрге көдээ суурларже оруктар септеттинер, чаа кудумчулар көстүп кээринден аңгыда, чаа-чаа ажылчын олуттар немежир арга-дыр.Ол ышкаш чедир туттунмаан тудуглар база бар, 2015 чылда оларны ажыглалга киирер.Бюджеттиң акшаландырыышкын айтырыы нарын дээрзин бүгү деңнелдиң удуртукчулары медереп билип, кожуун, суму болгаш хоорай чагырыкчылары чурттакчы чоннуң чырык, чылыг дээш өрелерин төлеп турарын кичээнгейге алыры чугула.

Саң-хөө документизиниң төлевилелинде адаттынган хөй-ле сан-түңнү дыңнааш-даа, дораан-на сайгарыптар арга каяа турар. Ынчангаш республиканың хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Сагаан-оол Кызыл-оолович Долгарның: «Абаканда бензин өртээ чиик, Тывада чүге хүн бүрүде өзүп турар чүвел?» — дээн айтырыынга өөрдүм.

ТР-ниң энергетика бол­гаш  одаар чүүл  сайыды Роман Кажин-оолдуң харыызы:  «Бензин болгаш өске-даа кывар-чаар чүүлдү Хакасиядан киир сөөртүп эккелгеш, садып турар.   Амгы үеде өртектер өзүлдези доктаай берген. Бензинни садып алыр өртээ улгады бээрге, бистер чүнү-даа канчап шыдавас бис. Шупту заправкалар хуу кижилерге хамааржыр, ында күрүне өнчүзү чок».

Хонук-оол Доржуевич Мон­гуш: «Тыва ниитилелди дүвүредип турар айтырыгларның бирээзи – хөмүр-даш өртээниң өзүп турары. Бо черде чурттап турар чон дээш сагыш човап, ооң өртээн бадырып болбас бе?»

Сайыт Роман Кажин-оолдуң харыызы: «Республиканы чылыг-биле хандырып турар одалга черлеринге (котельнаялар) өрелиг бис. Чурттакчы чон чылыг, чырык дээш өрелерин төлээрин саададып турар.  Элегес, Межегей хөмүр-даш уургайларының продукциязы-биле чижилгени тургузар ажыл чоруп турар».

Келир чылдың бюджедин сайгарган хуралга дыка берге байдалда турар бүдүрүлгелерниң бирээзи Ак-Довурактың даг-дүгү комбинады болду. Чоокку чылдарда дөрт удуртукчу солушкан.

Амгы үеде ийи чүс хире ажылчыннар акшаландырыышкын чогундан ажыл чок арткан.Акша-шалың дугайында чугаа үнүп келгенде, бюджет ажылдакчыларының шалыңын өстүрер дугайында айтырыгга доктаап көрейн. Бюджетте айыткан хемчээлден эртер арга чок азы өскээр чугаалаарга, артык акша чок болза-даа, бичии-даа бол, шалың өзер, чижээ, уруглар садтарының кижизидикчи башкыларының, 2015 чылда культура ажылдакчыларының шалыңы өзер, чүгле оларга, ол адырда ажылдап турар одакчыларга ол доктаал хамаарышпас.

Саң-хөө бюджедин сайгарып чугаалажып турда эскерерге, акша талазы-биле камгалап аар болза, дыка эки сорулгалар бар-дыр. Кара-Хөл сумузунче кирер орук, Хандагайты—Ак-Чыраа оруун кылыр дээн ышкаш, оон-даа өске чаагай ажыл-ишти сомалап, санап киирген республика амыдыралынга улуг ужур-дузалыг документ чорду. Тус төлевилелдиң бирги номчулгазы ноябрь 19-та болуп эртер. Дээди Хуралдың депутаттары эдилгелерни, өскерил­гелерни киирзе-даа, Тываның саң-хөө сайыды Орлан Достайның: «Көдээ-даа, хоорай-даа дивейн, чурттакчы чонну, социал объектилерни чогуур деңнелге хандырары — күрүнениң хүлээлгези-дир» деп чугаазынга ооргаланып, келир чылда байдалывыс амыр-менди болурунга идегеп каайн.

      Галина Маспык-оол

"Шын" солун