Алдын век — сөөлгү век?

Эрткен ХХ векти тыва дылдың болгаш литератураның алдын веги деп санап болур бис. Совет Россияның деткимчезиниң ачызында 1921 чылда Тыва Арат Республика тургустунуп, феодалдыг чурт социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдениң оккур агымынче кирген. Тыва национал үжүк-бижик тыптып, тыва улустуң аас чогаалы литературлуг «хепти кедип», баштайгы солуннар, дептерлерниң арыннарынга шүлүктер, кыска чечен чугаалар, шиилер парлаттынып, тыва дылды шинчилээр талазы-биле баштайгы эртем ажылдары эгелээн. Тыва Совет Эвилелинге каттышкан соонда, тыва дылдың болгаш литератураның хөгжүлдези улам шапкынчаан. Совет эрге-чагырга аңаа акша-төгерикти харам чокка берип турган дизе, улуг-ла хөөреткени  эвес-ле боор. Тыва литература дүрген сайзырап, ону дамчыштыр тыва чон орус болгаш делегейниң өске-даа улустарының аас чогаалының болгаш литературазының эртинелери-биле таныжып алган. Александр Пушкинниң, Лев Толстойнуң, Шиллерниң, Гетениң дээш, делегейниң өске-даа тергиин салым-чаяанныг чогаалчыларының чогаалдары тыва дылче очулдуртунуп, тыва чоннуң угаан-медерелиниң, культуразының кезик-чамдыы апарган дээрзин демдеглеп каарга-ла,  четчир. Чамдык кижилерниң дылдың алдын веги деп санай бергени эрткен ХХ векте тыва дылдың болгаш литератураның хөгжүлдезиниң төөгүзүн, түңнелдерин катаптаар болза,  төнмес-батпас.

XXI вектиң эгезинде хамыктың мурнунда тыва дыл болгаш чогаал башкыларын, чогаалчыларны, журналистерни, тыва дылдың болгаш литератураның шинчилекчилери эртемденнерни, тыва чогаалга хандыкшылдыг кижилерни оларның төрээн дылының амгы байдалы дыка дүвүредип турар. Ооң херечизи — оларның «Шын» солунга парлаткан чүүлдери. Чижээлээрге, 2014 чылдың май 14-те «Шын» солуннуң үндүрүлгезинге Каа-Хем кожууннуң тыва дыл болгаш чогаал башкыларының мурнундан Чечен Балчый «Хайыралыг тыва дылывыс» деп чүүлүн парлаан. Авторнуң бодалы-биле алырга, тыва дылывыска тоомча чок апарганывыстың чылдагааннары элээн хөй, оларның бирээзи — республиканың школаларынга тыва дыл болгаш литература кичээлдерин эвээжедип, доозукчу класстарга шылгалдалардан тыва дыл биле литератураны уштуп каапканы. Бодум хуумда, Чечен Балчыйның бо бодалынга бүрүнү-биле каттыжар мен. Тыва дыл Тыва Республиканың күрүне дылы деп хоойлу-дүрүм езугаар хүлээп алган республикага тыва дыл биле литература школаларда өөредилге программазынга база бир кол черни ээлеп тургу дег. Кожууннарда, Кызыл хоорайда № 2, №9 школаларда тыва дылды болгаш литератураны башкылап турар-даа болза, шактарын сөөлгү үеде элээн кызырган. Найысылалдың «орус дылдыг» дээривис школаларында тыва дылды башкылавайн турар азы башкылаан аттыг бооп турар. Кызылдың «орус дылдыг» школаларында өөреникчилерниң хөй кезии тыва оолдар, уруглар болгай. Чүге оларга тыва дылды болгаш литератураны өөретпейн турарыл? Тыва дыл Тыва Республиканың күрүне дылы деп хоойлу-дүрүм езугаар хүлээп алганда, ындыг чүүл туруп болур бе?

Чечен Балчыйның «Бис ышкаш эвээш санныг чонга дылдың мындыг байдалы, хөй-даа эвесүе эртерге, тыва дылдың чиде бээринге чедирип болур. Тыва иштинге тыва дыл орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы болганда, ону делгеми-биле ажыглаар, сайзырадыр, камгалаар хемчеглерни республикага доктаамал чорудары, аңаа херек акша-төгерикти бюджетке көрүп каары чугула» деп Каа-Хем кожууннуң тыва дыл башкыларының мурнундан бижээни-ле чөп.

Кызыл хоорайның чурттакчызы Наксыл-оол Ооржактың «Тыва дылывыс байдалы» деп чүүлү «Шын» солуннуң бо чылдың  октябрь 9-та үндүрүлгезинге парлаттынган. Тыва дылдың амгы байдалының дугайында Тываның күрүне университединиң башкызы Клара Доржунуң дүвүрелин үлежип,  тывалар  боттары    бодунуң   төрээн     дылын   «үрегдеп» турарының чижектеринге автор доктааган. Ол дээрге кижилерниң тыва аттарын, черлер аттарын орус дылдың аяны-биле бижип турары, амгы үениң журналистериниң тыва сөстерниң утказын шын эвес илередип турары дээш, оон-даа өске. «Тыва  дылывыстың  байдалы   бо үеде ышкаш ол хевээр турар болза, шынап-ла, ам бир чүс чыл болгаш, берге байдалга кээриниң кырында» деп, Наксыл-оол Ооржак бижээш, «…Москваже бижиир эвес. Ынаар бижиир болзувусса, ол силерниң бодуңарның херээңер-дир дээр-ле ыйнаан» — деп ол уламчылап, тыва дылдың амгы байдалын билип, чоннуң дүвүрелин эскерип тура-ла, хемчеглер алыр ужурлуг албан-дужаалдыг кижилерниң шимчевейн турарын ол буруу шапкан.

Тыва дыл математиканың, медицинаның, информатиканың дээш, өске-даа эртемнерниң дылы болбазы билдингир. Ону тыва улус эки билип турар. Ынчалза-даа тыва улустуң ада-өгбезиниң арттырып кааны төрээн тыва дылы тыва кижилерниң аразында чугаалажырының,   чечен    чогаалдың,  уран  чүүлдүң дылы бооп артар ужурлуг.

Тыва дылдың амгы байдалын хайгаарап, аныяк салгал төрээн дылын шоолуг билбези дээш хомудап чоруур кижилер тыва дылдың алдын веги ХХ вектиң соонда XXI век дылывыстың сөөлгү веги боору ол бе деп дүвүреп турарлар. «Дылын чидирген чон боду чидер» деп чугаа бар болгай.

Орус дыл дээрге делегейде нептереңгей, аңгы-аңгы нация чоннарның аразында харылзажырының, эртем-техниканың дылы. Бо кижи бодаарга, ооң дугайында дүвүрээн херээ-даа чок ышкаш. Ынчалза-даа Россияның Президентизи Владимир Путинниң орус дылды камгалаар дээш, чүү хире сагыш човап чоруурун эскердиңер ыйнаан. Президентиниң 2006 чылдың декабрь 29-та Чарлыы-биле 2007 чылды Россияга болгаш даштыкыга Орус дылдың чылы кылдыр чарлады. Тывага тыва дыл чылын чарлаанын чоп сагынмас мен. Орус дылга шылгалданы школа доозарының чаңгыс аай шылгалдарынга киирер бе азы киирбес бе деп чугаа өөредилге системазынга каш чыл дургузунда «көвүктелип» келди. Президент Путинниң дорт киржилгезиниң түңнелинде чаңгыс аай шылгалдаларны дужаар эргени, орус дылга чогаадыг бижээш, өөреникчилер алыр деп РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының 2014 чылдың август 5-те дужаалы-биле доктааткан. 

Төрээн дылынга кам-хайыралыг болурунуң үлегерин Россияның Президентизи Владимир Путинден ап көрээлиңер. Ол ышкаш болур болзувусса, тыва дылывысты чидирбес бис.

Шаңгыр-оол Монгуш.