Школавыс байырлалы

1938 чылдың кыжынында сумуга чаа школа тудар, ооң ыяш-дажын белеткээр дугайында сумунуң арбан чериниң айтыышкыны хемнер, даглар баштарында тарамык чурттап чораан малчын коданнарже тарап, араттарның идепкейин бедиткен. Ында айытканы-биле алырга өреге бүрүзүнүң шыдал-быразын барымдаалап, бештен чээрби чедир санныг,  узуну 8 метр, чиңге бажы 22 сантиметрден чиңге эвес чудуктарны хар кыры-биле Ишкин-Аксында Ортаа-Хавак кырынга эккеп дүжүрер дугайында айыткан. Сумунуң арбан даргалары айтыышкын бижиктерни араттарга чедирип,  школа тудуунуң дугайында  ажылды чорудуп турган.  Араттар бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап кирипкен. Школаның адаан, кырын шывар манзаларны хол-биле чонуп кылган.  Чондан чыгган үндүрүглер-биле чүгле печка тудар тууйбуларны, соңга шилдерин болгаш ону кылган кижилерниң шалыңын төлеп берген. Сумунуң араттары  Намчынмай Ондар, Дукаа Ондар, Бургут Ондар бызаңчылап, 25 партаны, 25 ыяш оруннарны болгаш соңга рамаларын чазап шилдээннер.  Хөр-тайгажыларның   хей-аъттыг көдүрлүүшкүнүнүң ачызында школа тудуун чазын эгелээш, ол-ла күзүн ажыглалга кииргеш,  өөреникчилерни өөредип кирипкен.

Школаның баштайгы директору  Чаа-Хөлдүң Ак-Туруг  чурттуг Суван-оол  Монгуш турган. Чеден беш чыл дургузунда школага  он беш директор ажылдаан.  Амгы үеде Валерий Кыргысович Хуурак ажылдап турар. Дөрт чыл эге школага 23 өөреникчи өөренип турган. Оларның назы-хары аңгы-аңгы. Школага хүлээп алган өөреникчилерни дазылгаларга чурттадып турган. Удуур дөжээ — иштинде тараа саваңын долдур  тырып  каан матрацтар.  Улуг назылыгларның сактыышкыны-биле алырга, олар математика, география, орус дыл, тыва дыл, күш-культура   эртемнерин өөренип турган.

Чыл санай школаның материал баазазы улгадып, эртемнер башкылары немежип, эге школадан ортумак школага чедир сайзыраан: 1939-1952 чылдарда — 4 чыл эге школазы, 1953-60 чылдарда — 7 чыл эге школазы, 1961-78 чылдарда — 8 чыл долу эвес ортумак школа, 1979  чылдан эгелеп ортумак школа болган.

Школага алдар-аттыг башкылар чогаадыкчы ажылдап, чоннуң ажы-төлүнге быжыг билигни берип  чораан. Аңаа РСФСР-ниң алдарлыг башкызы Бичии-Уруг Лопсановна Ондар, Улус өөредилгезиниң тергииннери: Чинчимаа Дүптеновна Монгуш, Чылбак Семис-ооловна Ондар, Розалия Чаш-ооловна Түлүш, Лидия Хунаевна Ховалыг, Канды Докур-ооловна Түлүш, Елена Ондаровна Монгуш,  «Россия Федерациязының өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» аттың эдилекчизи Галина Бавуевна Хуурак болгаш өскелер-даа  ажылдап чораан болгаш ам-даа ажылдап чоруурлар.

+өредип каан башкыларының изин истеп, төрээн школазында үре-түңнелдиг ажылдап чоруур башкыларга  эге класс башкылары  Бичии-Уруг Борбак-ооловна Сат, Екатерина Адар-ооловна Ондар, орус дыл башкылары: Алекмаа Байыр-ооловна Иргит, Чойган Уйнукпааевна Сат, математика башкылары:   Алекмаа Мезил-ооловна Ондар, Светлана Анай-ооловна Ондар хамааржыр.  Директорнуң өөредилге болгаш кижизидилге талазы-биле оралакчыларында база-ла школаның доозукчулары аныяк башкылар Долаана Доткан-ооловна Монгуш, Лидия Дамдыновна Монгуш чогаадыкчы ажылдап, коллективти билдилиг  удуртуп   турарлар.

Төрээн школазын дооскаш, улаштыр эртем-билиг чедип ап, суурун, Тывазын алдаржыдып чоруур шаңнал-макталдыг доозукчулар хөй. Олар дээрге, биология эртемнериниң доктору Чечек Түлүшовна Сагды, ТР-ниң экономика сайыды чораан  Кошкар-оол Доржуевич Ондар, бирги тускай эртемниг тыва скульптор Товарищтай Чадамбаевич Ондар, советтер ажылының хоочуннары Докур-оол Сотпаевич Түлүш, Дадар-оол Көк-оолович Монгуш, Чымба Балдыкович Монгуш, Найдан-оол Дүптенович Ондар, «РФ-тиң Улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» аттың эдилекчизи Нина Александровна Куулар, «ТР-ниң алдарлыг малчыны», Республика ордениниң эдилекчизи  Александр Дадар-оолович Түлүш, «ТР-ниң кадык камгалалының тергиини» Чечек Ондаровна болгаш өскелер-даа.

2009 чылдың ноябрьда школаның эрги оран-савазы айыылдыг байдалда дээш хагдынган. Оон эгелеп өөреникчилер болгаш башкылар 1978 чылда интернат кылдыр туттунган оран-савада өөренип, ажылдап турарлар. Бо хүннерде школавыста 263 өөреникчи хаара туттунган. Оларны 43 башкы ийи ээлчегде өөредип, кижизидип турар. Школада 3 — дээди, 12 — бирги категорияның башкылары база 35 дээди эртемниг, 5 ортумак тус­кай эртемниг  башкылар ажылдап турар.

Чаа үениң өөредилгезиниң негелделерин күүседири-биле 2014-15 өөредилге чылында школада 12 аңгы бөлгүмнерни 9 башкы удуртуп эгелээн. Ында 5 аңгы угланыышкыннар-биле өөреникчилерниң немелде өөредилгезин организастаан. Ниитизи-биле бо бөлгүмнерже 5-11 класстарның 185 өөреникчилери хаара туттунган. Чаа стандарттарның негелдезин езугаар класс бүрүзүнде класстан дашкаар 10 шакты немелде өөредилге хевиринде берип турар. Бо угланыышкында шупту 73 өөреникчи (1-4 класс), 12 башкы хаара туттунган. Ук чүүл өөреникчилерниң билигже чүткүлүн  болгаш бүгү талазы-биле сайзыраңгай болурун өөредип, кижизидип турар.

Хөр-Тайга ортумак школазында сөөлгү үениң негелделеринге дүүштүр дериттинген, Интернет харылзаалыг информатика кабинеди ажылдап турар. Ону дээди категорияның информатика, физика башкызы Аяна Нимажаповна Ондар эргелекчилеп, башкыларга информация-коммуникациялыг технологиялар-биле ажылдаарынга методиктиг дузаны кадып турар. Ук кабинетте информатика кичээлдеринден аңгыда,   өске-даа кичээлдер эртип, семинарлар, класс шактары, конференциялар болуп турар. Россия чергелиг «Чылдың башкызы» мөөрейниң республика чергелиг кезээнге Сүт-Хөл кожуунну үш чыл иштинде Хөр-Тайга ортумак школазының башкылары төлээлеп киришкен. Олар кымнарыл дээрге  2011 чылда — чурулга башкызы Л.Д. Монгуш, 2013 чылда — математика башкызы Д.Д. Монгуш, 2014 чылда — биология башкызы К-К.В. Ондар-дыр.

2014 чылда Сүт-Хөл кожууннуң школаларының аразынга болуп турган «Эң эки школа сайтызы» деп мөөрейге Хөр-Тайга ортумак школазының веб-сайтызы  бирги  черни ап, үнелелди алганы информатика башкызы А.Н. Ондарга удурткан башкылар бөлүүнүң эки ажылының түңнели болур.

Ынчангаш Хөр-Тайга ортумак школазының башкылары бо талазы-биле үеден чыдып кагбайн, кызымаккай ажылдап турар. Школаның 75 чыл оюн төлептиг уткуп байырлаар дээш коллективтиң кежигүн бүрүзү идепкейлиг белеткел ажылдарынга киржип турар.     

Светлана МОНГУШ,

хоочун  башкы, музей эргелекчизи.

Чурукту школаның архивинден алган.