«Дорт харылзаада»: Хөй-ниитиниң корум-чурум айтырыы

Салчак, Кызыл хоорай: «Хөйнү дүвүредип чоруур айтырыгларны сайгарып чугаалажыры-биле «дорт харылзааны» эрттирип турары кончуг  эки-дир деп үнелеп тур мен. Кызыл хоо­райның 100 чылдааны-биле найысылалга улуг чаартылгаларны кылганы каракка көскү, чараш-тыр. Ындыг болзажок «Арбат шөлү», шывыглыг рынок, театр девис­кээрлериниң чоогунда каракка чаржынчыг апарган эзирик кижилерни полиция ажылдакчылары чүге ыратпас чүвел?».

Омак Оюн: «Кончуг шын, чидиг айтырыг-дыр. Хоорайның төп кезээнде бо девискээрлерде полицияның патруль наряды албан-хүлээлгезин күүседип,  хондур-хүнзедир дежурныйлап  турар. Сандайларда чыдар кижилерни полицейжилерниң дорт эзириктер сергедир черже алыр эргези чок. Ында чыдар кижилер кадыы-даа баксырай берген бооп болур-дур ийин. Ынчангаш дүрген эмчи дузазын бирги ээлчегде кыйгыртыр апаар. Эзирик байдалдыг кижилерни туткаш, Кызылда Московская кудумчузунда эзириктер сергедир черге чедирип турар. Бо чылдың 9 айларының дургузунда 27 муң ажыг кижини аңаа чедирген».

Чечек Салчак: «Эзирик биле кадыы баксыраан, ханының базыышкыны улгаткан ийикпе, кижини канчап ылгап шыдавас боор. Черле чурумну шыңгыы хайгааралга алыры күзенчиг-дир».

Айлан Монгуш:  «Хөй-ниити черлеринге корум-чурумну тудары-биле чер-черлерде тургустунган улусчу дружиналарны эвилелдезе».

Омак Оюн: «2014 чылдың апрель 2-де хүлээп алган «Хөй-ниитиниң корум-чурумун хайгаараарынга хамаатыларның киржилгезиниң дугайында» 44 дугаарлыг федералдыг хоойлу июль 2-ден эгелеп күш кирген. Ында айтып турары болза, чурттап, ажылдап, өөренип турарының аайы-биле ниити хуралга корум-чурум тудары-биле хөй-ниити каттыжыышкынын тургузар шиитпирни хүлээп алгаш, муниципалдыг тургузугларның тус чер чагыргаларынга, Россияның ИХЯ-ның девискээр органнарынга ону дыңнадыр. Ол хоойлунуң боттанылгазы-биле Тывада 296 хамааты улусчу дружина кежигүнүнге хүлээп алыр дугайында билдириишкиннерни киирген. Ол хамаатыларга хамаарыштыр аңгы-аңгы чергениң: шииттирип чораан, чорбааны, административтиг торгаалга онаажып турган бе, кадыкшыл байдалы, наркологтуг, психологтуг учедунда турар бе дээн ышкаш хыналдалар  чоруп турар.  Бо хүнүү-биле 44 дугаар федералдыг хоойлунуң 7-ги чүүлүнге дүүштүр  3 улусчу дружина бүрүткеттинген. Ол дээрге Кызыл хоо­райда «Енисей» (30 кижи сос­тавтыг), Улуг-Хем кожуунда «Улуг-Хем»» (30), Таңды кожуунда «Бай-Хаак» (30) улусчу дружиналар-дыр».

 Олча Хертек, Черби суур:  «Бистиң суурда участок шагдаазы мында чурттавайн, барып-кээп ажылдап турары дыка таарымча чок деп санап турар бис. Ону  эде көөр аргазы бар бе?».

Омак Оюн:  «Черби суурда полицияның участок төлээзинге тускайлаан аңгы чурттаар оран-сава чок болганындан ол барып, кээп ажылдап турары шын. Кызыл кожууннуң ИХ килдизиниң начальниги Р.А. Лудупка айтырыгны тургузар бис. Яамының сорулгазы – участок төлээлери чон-биле сырый харылзаалыг болуп, суурларга чурттап ажылдаарын чедип алыры. Ынчангаш суму чагыргалары чурттаар оран-сава айтырыы-биле дузалаар болза, дыка-ла эки ийик».

Чамбал-оол Саая, Кызыл хоорай:  «Тодаргай чурттаар чери чок, БОМЖ-тарны черле канчаарыл? Ийиги айтырыым: баазадан үнер Оюн Курседи кудумчузунга кажан светофор тургузарыл?».

Виктор Чигжит:  «Сөөлгү чылдарда машина-техниканың санының көвүдээни-биле орук шимчээшкини дыка хөй апарган. Ынчангаш хоорайның кудумчулар белдири болур дыка хөй черлерде светофорларны тургусканын эскерип тур боор силер. Оюн Курседи кудумчузунуң ол белдиринде светофор чогу шын. Ону хоорай чагыргазы-биле шиитпирлээр аргазын тывар бис. А бомжтарга хамаарыштыр яамы социал төптер-биле ажылды чорудуп турар. «Деткимче» төвүнге аппаарга-даа, олар «хостуг» чуртталгага чаңчыгып калган болгаш, аңаа ызырынмас бооп турар».

Нина Монгуш, Кызыл хоорай:  «Школалар чаны, бажыңнар девискээрлеринге чиик машиналар улуг оруктарда ышкаш халдыр. Бо байдалды канчаар соксадырыл?»

Омак Оюн: «Чадаг кижилер кылаштаар кылдыр тускайлаан черлерге автомашиналарның дүр­­ген чорууру хоруглуг. Бир эвес ындыг чурум хажыдыышкынының, чүгле орук шим­чээшкининиң эвес, кандыг-даа корум-чурум үрээшкининиң херечизи болзуңарза, ИХЯ-ның хондур-хүнзедир ажылдаар 9-35-97 дугаарлыг «бүзүрел телефонунче» долгап, чок болза, соталыг телефонга тырттыргаш, ИХЯ-ның сайтызынче чорудуп болур силер».

Марта Ховалыг, Каа-Хем суур: «Кызыл — Каа-Хем аразында 15 дугаарлыг маршрут чүгле школа чанынга чедер. Хоорайда өөренип турар өөреникчилер, студентилер база хөй. Ону узадырының аргазы бар бе»?

Виктор Чигжит:  «Хоорай­ның оруктары — оларның өнчүзү. А маршруттарны тургузары база оларның ажыл-чорудулгазында. Чон санал-оналды киирип турар болганда, ону өөре­нип көөр кылдыр киирер бис».

Аяна Монгуш, Кызыл хоо­рай:  «Бир эвес мен кудумчуга чорааш, улусчу дружинаныңкежигүннеринден дуза дилээр дээн болзумза, оларны канчап танып-билип алыр мен, ылгавыр демдектери кандыг болурул?».

Омак Оюн:  «Тус чер чагыргалары боттары бадылап ап болур. 44 дугаарлыг федералдыг хоойлуга даянгаш, сайыт  дужаалдарны үндүрген. Хамаа­тылардан билдириишкиннерин хүлээр, хыналданың түңнели-биле улусчу дружиналарны хевирлээр дугайында. Мында айтып каар чүүл – хөй-ниитиниң корум-чурумун тудары-биле улусчу дружиналарның хайгаарап-харыылаар кызыгаарларын тускайлаан. База ол ышкаш улусчу дружина кежигүннериниң эргелерин полицейжилер-биле деңнештирип күштелдирген».

Марина Монгуш, Кызыл хоорай:  «Спутник микрора­йонунга полиция пунктузун тургузар бе?».

Омак Оюн: «Тус чер чагыргазы боттарының акшаландырыышкыны-биле тудуп алыр арга бар».

Айдың Шоваа, Тес-Хем кожуун:   «Российжи полицияның көдээ черде көскү төлээзи — участок шагдаазы бо-ла эзирик чоруурун чүү деп көөрүл?».

Омак Оюн: «Полиция дугайында» федералдыг хоойлуда полицейжи кижиниң мөзү-бүдүжүнге, алдынып чоруурунга хамаарыштыр негелделерни тургускан. Бир эвес ындыг факт-барымдааларны көрзүңерзе, 9-35-97 дугаарлыг «бүзүрел телефонунче» дыңнадырыңарны диледивис».

Уран Монгуш:  «Ажылдаар күзелин илереткен улусчу дружиналар кежигүннериниңматериалдыг төлевири кандыг болурул?»

Омак Оюн:  «Федералдыг хоойлу хүлээп алдынган соонда ТР-ниң ИХЯ-зы тус черге хамаа­рыштыр хоойлу төлевилелинче эдилгелерни, өскерилгелерни, немелделерни немээш, ТР-ниң Юстиция яамызынче дамчыткан. Ону эксперттер хынап көрген соонда, парламентарийлерниң сайгарылгазынче киирер. Ында хөй-ниитиниң корум-чурумун хайгаарап тударынга улусчу дружина кежигүннериниң магадылалдарын тургускан. Хоойлу хүлээп алдынып, күш кирерин четтикпейн манап турар бис».

Айслана Ооржак, Кызыл хоорай:   «Рабочая биле Бухтуев кудумчуларның белдиринде светофорнуң чырыыры каракка көзүлбес. Чадаг кижилерге-даа, автомашиналарга-даа эптиг байдалды тургузар болза эки эвес бе?».

Виктор Чигжит:  «Айтырыг кончуг шын. Хүндүскү үеде светофорларның багай чырыыры орук шимчээшкининге озал-ондак чедирип болур  болгай. Ынчангаш бо айтырыгны хоорай чагыргазы дарый шиитпирлээр кылдыр дилеглиг чагааны сүмелеп киирер бис».

Артур Сат, Чадаана хоорай:  «Улусчу дружина кежигүнүнче эрте бээр болза, немелде кандыг магадылалдар барыл»?

Омак Оюн:  «Улусчу дружиналарның кежигүннериниң эргелерин полиция ажылдакчыларынга деңнештирген болгаш күш-дамыр белеткели, баштайгы  эмчи дузазын   чедирери дээн ышкаш  угланыышкыннарга тускай  өөредилгелерни база эртер. Кол ажылдап турар черинден ээлчеглиг шөлээзинге төлевир чок он хонукту немээр эргелиг. Ниитиледиң корум-чурумун тударынга үлүг-хуузун киириштирип турар хөй-ниитичи эки турачыларның бүгү талазы-биле бүрүн камгалалын чедип алыры – бирги чергениң айтырыы ол».

Түңнел. «Дорт харылзаа» үезинде номчукчулардан орук шимчээшкининге,  төпте эзириктерге, хөй-ниитиниң корум-чурумунга, кожууннарда полиция ажылдакчыларынга хамаарыштыр чидиг айтырыглар келген. Ол айтырыглар колдуунда каяа тургузар, кажан кылыр силер дээн хевирлиг негелделер болду. «Хоойлу билир – кажанда-даа часпас» дээр ийикпе, эргелеривисти, хүлээлгелеривисти шын ажыглап чоруулуңар.

 Айрада Монгуш.

Эрес Ховалыгның тырттырган чуруктары.