Байырлалдар соонда бодалдарым

Тывага Соңгу чүктүң деңнели-биле немелде төлевир дээш чугаалажып чоруп турувуста, экономика сайыдының оралакчызы: «Живете в самом Центре Азии, еще северную надбавку к зарплате просите» — дээш удурланырга, аңаа улуг тайыл­быр бээр ужурга таварышкан бис…

Сезен чылдарның төнчүзү, тозан чылдарның эгези эде тургузуушкун үезинде Москваның улуг садыглары шуут куруг, нефть, газ өртээ өскерлип турар үеде күрүне бюджединиң орулгазы база баксырап эге­лээн. Төпче сургакчылаар чорук улам көвүдеп, хуусаазы узап турар апарган. Аай-дедир чоруурунга  акша чедишпес, боттуң күзели, хөреңгизи-биле чурттаар апаарга далган, тараа, саржагны хүнезин кылып ап турдувус. 

Үе эртип, өске ажылдарже шилчий-даа берген болзумза, улуг бүдүрүлгелер тургузуп, хөй-ле акша-хөреңги үндүр­­бейн, элээн хөй акшаны ажылдап алыр арга бар-дыр деп чү­вени өөренип көргеш, бодумнуң саналымны бижимел-биле Ш.Д.Ооржакка, ооң соонда республиканың удуртулгазынга чаа Баштыңы Ш.В. Кара-оолга киирген мен. Мээң саналым үш кол айтырыгдан тургустунган: республикага туризмни сайзырадыры, арыг сугну бүдүрүп куткаш, садып-саарар. Нефть, газ чок улус арыг сугну садып-сааргаш, оон хөй орулганы киирип ап болур. Бир литр арыг сугнуң өртээ литр бензин өр­тээнден эвээжевес. Водка, пивону Кызылга бүдүргеш, өске черден киир сөөртүп ижип турар араганы эвээжедир. Чү­­ге дээрге, өске черден киир сөөрткен    арага    аймааның    үн­дүрүү  ол  продукцияны бү­­дүр­­ген черлеринге кирер. Бистиң бюджетче чүү-даа кирбес.

Үндүрүгнүң хемчээли дыка улуг. Бир литр водканың үн­дү­­­­рүү ооң өртээниң 70-80 хуузу болур турган. Өскээр чугаалаар­га, бис кайы хире хөй арага аймаан ижер бис, ону бүдүрген черлер ол хире байып турар. Ынчангаш водканы, пивону бүдүреринге таарзынмас, шүгүмчүлелдиг көөр улус ону билип алыр болза эки. 

Саналымны 2007  чылдың ноябрь айда киирип турумда, Бай-Хаактан үш километр черде Теректиг деп хемчигеш аксында шагда-ла кылып каан үттен аттыгып үнүп чыдар кудук суунуң хыналдазын кылган турган. Мөңгүн суу холумактыг, кончуг арыг эм шынарлыг суг деп билдинген. Харын-даа Хакасияның чамдык сайгарлыкчылары суг сөөртүр тускай машина-биле дажыглап алгаш, шилдерге куткаш, дедир биске садып турганын меңээ ынчан кожуун чагыргазының ажылдакчылары чугаалаан чүве. Саналымның харыызын Экономика яамызы менче 2008 чылдың март айда чоруткан. Водка болгаш минералдыг, арыг суг бүдүрерин кылып эгелей берген, а туризм айтырыын шиитпирлээринге хөй акша-хөреңги негеттинери-биле айтырыг ажык хевээр арткан деп би­жээн. Ам ооң бүдүрер хемчээлин улгаттыргаш, рес­публикадан дашкаар садып-саарарын чедип алгаш, бюджетче хөй орулганы киирип алыры чугула.

Арыг сугну Нижний Новгород, Абакан бисче чорудуп турар. Арага аймаан дыка хөй регионнардан бээр киир сөөртүп, хөй акшаны ажылдап ап турары база билдингир болгай. Оларның арга-дуржулгазын өөренип, садып алыкчыларны дилеп тыпкаш, оларның-биле керээ езугаар ажылдаар үе келген. Бо айтырыгны экономиктиг санажылгаларны кылып тургаш, чоокку чылдарда айыттынган бараанны бүдүрер сорулганы салып, республикага чоннуң негелдезин долузу-биле хандырып, моон дашкаар садыглаа­рын чорудуп,  туризм сайзыралынче кичээнгейни салырын, оон орулганың хемчээлин улгаттырып, дотацияны эвээ­жедир болза, экономиканың, саң-хөөнүң көскү чедиишкини, социал айтырыгларны боттуң  орулгазы-биле шиитпирлээриниң магадылалы болур.