Ондактыг оруктарда — чаштар

Сөөлгү үеде орук озал-ондаа хөйү-биле  болуп турары чажыт эвес. Ылаңгыя орук озал-ондаанга хилинчек чок чаш  ажы-төлдүң амы-тынындан, чырык өртемчейден чарлып  турары ниитилелди дүвүредип турар. Чүге дизе  орук озал-ондааның  саны  хүнден хүнче өзүп олурар. Айтырыг чидиг.

Бо чылын болган орук озал-ондактарының дугайында  Тыва Республиканың ОШАЧКИ-ниңинспектору Оюмаа Оюн болгашчолаачы Эрес Ооржак-билечугаалаштым. Орук озал-ондактарынга чогум черле кым буруулугул?

— Оюмаа Бюрбюевна, эрткен айларда болган орук озал-ондактарының сан-түңүн болгаш ниити байдалын чугаалап берип көрүңерем. 

— Эрткен  9 айда 64 орук айыылы болган.  2013 чылга деңнээрге, оларның ниити саны  — 4,5 хуу эвээжээн. 61 назы четпээн  уруглар  аар кемдээшкинни алган, а  10  уруг амы-тынындан чарылган. Ол 10 уругнуң 9-зу автомашинага уруг олуртур тускай камгалалдыг кресло чок чорааны-биле айыыл-халапка амы-тынындан чарылган, назы четпээн 1 уруг орук кежип  чыткаш, автомашинага хөме тавартыпкан.

— Оон аңгыда кандыг  чылдагааннардан болуп турарыл?

— Хөй кезиинде уруглар ада-иезиниң машиназынга тус­кай кресло чок чорааны-биле айыыл-халапка аар кемдээшкиннерни ап, амы-тынындан чарлып турарын катап-катап кичээндирип демдеглеп көрейн. Мооң мурнунда чылга дең­нээрге, кижи кылаштаар черге машинага бастыртып, амы-тынындан чарылган уругларның сан-түңү эвээжээн. Чүге дээрге, школаларда орук шимчээшкинининге хамаарышкан немелде кичээлдерни эрттирип эгелээн. Бодувус   база школаларже үнүүшкүннерни кылып, тайыл­быр ажылын чорудуп турар бис.

— Тускай автокресло чок чорааны дээш торгаал онаап турар бе?

— Тускай кресло чок чорааны дээш торгаал 3 муң рубль чедир өскен. Октябрьның 22-ден декабрь 22-ге чедир «Автокресло — детям» («Уругларга — автокресло») деп акция чарлаттынган.

— Орук озал-ондааның көвүдээниниң чылдагааны чүде деп бодаар силер?

Эрес Ооржак, чолаачы:

— Бирээде, орук озал-ондаа арагалаашкынның хайы-биле болуп турар. Чолаачыларның  эзирик байдалга тургаш, руль артынга олуруп, автомашиназын башкарып чорааш, орук шимчээшкиннерин хөй хажыдып турарында.

Ийиде, ниитилелдиң  кижизидилге чогу. Машина мунуп алгаш көрүп  чоруурга, чолаачылар каржы болур-дур. Чадаг кижи хамаанчок, машина  мунуп алган чоруур кижи  олардан коргуп, сезиктиг чоруур. Хензиг-ле чүведен бот-боттарын куду көөрүнде, эрттиржип билбезинде. Өске кижи-даа мени ажа бээрий-не дээн ышкаш, чаржып-ла эгелээр. Кижи бүрүзү чүгле бодун бодап, ажыы-биле чугаалаарга, тура-хөңнүнүң улуу-биле, мелегей чоруу-биле орук айыыл-халавын  кылып турар. Улгады берген хоочун чолаачылардан болгаш соңгаар Саян артынче ажып чоруп турар чолаачылардан: «Өске улуг хоорайларда чолаачылар Тывада дег каржы эвес. Соңгаарга машина мунарга безин дыштыг, сагыш амыр, а Кызылга машина мунуп алгаш,  кижи бодун дайын шөлүнде дег бодап, коргуп, «кижи кырынче-даа халып келбээй-не деп бодап чоруур» дээн чижектиг хомудалдыг сөстерни бо-ла дыңнаар-дыр мен. Чолаа­чы кижиниң канчаар машина мунуп чорууру, ооң иштики делегейин, ооң сагыш-сеткилин, тура-хөңнүн көргүзүп турар. Орук озал-ондааның хөй болуп турарының база бир улуг чылдагааны — тыва чоннуң шаандагы  чаагай чаңчылдарын сагывайн барганында. Бир эвес чадаг чорааш, чанында кижини хүндүлээр кижи болза, машина башкарып чорааш база-ла ындыг болур ужурлуг.

Кара туразында бодун «көргүзүп», хоойлу-дүрүм сагывайн, мурнун былаажып  халыткан чолаачыларның хайы-биле орук озал-ондаа хөй болур. Оларның арын-нүүрүнге амы-тынындан чарылган, кемдеп-кергээн кижилер артар. Ылаңгыя кем чок чаштарның төгүлген ханы шак ындыг чолаачыларның  холунга боражып артып каар.

— Силерниң бодалыңар-биле ол байдалдан кандыг арга-биле уштунуп болур бис?

— Чаагай чаңчылдарывысты, ужурларывысты чон ортузунга улам нептередип, бот-боттарывыска хамаарылгавысты экижитсивиссе, эки түңнелдиг болур бис. Бир эвес шыңгыы шиитпир үндүрбейн,  бо айтырыгны ажык арттырар  болза, тыва чонувус келир үезинге багай салдарны чедирер. Чүге дээрге чаштар  дээрге-ле   бистиң   келир үевис, салгакчыларывыс-тыр.