Ураанхай — Тываның эрткен оруу

ТАР биле Россияның аразында улам чоокшулажырының чайгаар чорудуу чоруп турган.1944 чылга чедир ооң Россияның составынга киреринге бүгү байдалдар тургустунган. Ооң-биле чергелештир Тываның Россияның составынга 1914 чылда киргениниң протекторат үезинде кады хөгжүлдениң дуржулгазы канчаар-даа аажок улуг рольду ойнаан.

1944 чылдың август 16-да Кызылга Биче Хуралдың VII Онза сессиязы болган, аңаа ооң кежигүннеринден аңгыда кожууннарның болгаш хоорайларның чүс ажыг төлээлекчилери, а ол ышкаш ССР Эвилелинден болгаш Моол Арат Республикадан хүндүлүг делегациялар киришкен. Хүн айтырыының кол чүүлү болза, Тываның ССРЭ-ниң составынга кирериниң дугайында айтырыг. Август 17-де Биче Хурал совет улустарның өг-бүлезинге чурттаары болгаш ажылдаары – «тыва улустуң алыс чырык күзели» деп айыткан Декларацияны чаңгыс үн-биле хүлээп алган.

1944 чылдың октябрь 11-де ону ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң хуралынга чугаалажып көрген болгаш деткээн. Бо салым-чолчу айтырыг талазы-биле Чарлыкта айытканы болза: «ТАР-ның Биче Хуралының дилээн хандырар болгаш ТАР-ны ССРЭ-ниң составынга хүлээп алыр». Октябрь 13-те ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң дилээни-биле РСФСР-ниң Дээди Совединиң Президиуму Тываны РСФСР-ниң составынга автономнуг область эрге-байдалдыг хүлээп алган. Ол дугайында медээ бүгү кожууннарга болгаш сумуларга дораан тараан. Ол төөгүлүг болуушкуннуң 70 чыл оюн база байырлап турарывыс бо.

1944 чылдан 1990 чылга чедир Тыва Совет күрүнениң составынга бурунгаар депшилгелиг хөгжүп келген. Ооң эрге-чагырга системазын ССРЭ-ниң болгаш РСФСР-ниң конституцияларынга дүүштүр таарыштыр тургускан. 1944 база 1946 чылдарда ССРЭ-ниң Улус Комиссарларының Чөвүлели Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезин дыка дүргедеткен ийи доктаалды хүлээп алган. 60 чылдарның эгезинге чедир үлетпүр бүдүрүлгелериниң саны 16 катап көвүдээн, а үлетпүр продукциязының ниити хемчээли 14 катап өскен. Бижик билбес чорук шуут узуткаттынган. Эртем, дээди болгаш ортумак тускай өөредилге черлери ажыттынгылаан. Эмнелгелер, клубтар, библиотекалар четкилери дыка калбарган.

1961 чылдың октябрь 9-та Тыва автономнуг область Тыва АССР кылдыр эде тургустунган.

1964 чылда Ак-Довурактың комбинады даг-дүгүнүң баштайгы тонналарын берген, а 1964 чылда Чадаананың хөмүр-даш разрези ажылдап эгелээн. Енисей, Хемчик хемнерни кежир көвүрүглер туттунгулаан.

60,70 чылдарда улуг-улуг объектилер ажыглалга кирген: Кызылдың теле-төвү, Ак-Довурак – Абаза аразының автооруу, «Орбита» телевидение станциязы, «Тыва кобальт» комбинат, Терлиг-Хаяның мөңгүн  суу бүдүрүлгези, Кызылда тудуг кезектери комбинат, Абаза — Ак-Довурак-Кызыл аразының электри дамчыдылга шугуму, чаа хөгжүм-шии театрынга баштайгы көрүкчүлер кирген. Чаа эртем албан черлери, филиалдар ажыттынгылаан.

Тыва чүгле көдээ ажыл-агыйлыг чер эвес, а харын үлетпүр-бүдүрүлгелиг республика турган. «Тывакобальт», «Тыва даг-дүгү» комбинаттар, машина заводу, демир-бетон конструкциялар кылыр завод, бажыңнар тудар комбинат, тараа дээрбедээр, эът, сүт бүдүрер комбинаттар, хөмүр-даш уургайлары Тываның индустриалдыг сайзыралын, күжүн көргүзүп турган.

Тыва совет үеде экономика, социал, культура хөгжүлдезинге чедиишкиннери дээш 1964 чылда Ленин ордени-биле, 1972 чылда «Улустарның найыралы» орден-биле шаңнаткан.

80 чылдарның төнчүзүнден эгелээш, бүгү чуртка берге болгаш нарын эде тургустунуушкун эгелээн. Бис манаваанывыс чүүлдерге таварыштывыс: ССРЭ, социалистиг лагерь, Варшава Керээзи буступ дүшкүлээн. Чурт  иштинге кызыы дайыннар болгулады. Ак Бажыңны «боолаанының», Дээди Советти тарады сывыртаанының херечилери болдувус, ажыл-агыйжы харылзааларның үзүлгүлээнин кеживиске билдивис. Ооң түңнелинде кижилерниң амыдырал деңнели кудулаан, республикага экономиктиг кризистиң херечилери болдувус.

Ынчан-на бүгү чуртка дег, Тывага база ниитилел амыдыралының хөй-хөй талаларының реформазы эгелээн.

Ажык-чарлыг үе келирге, 1990 чылда Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң улус депутаттарының бир-ле дугаар болган чижилгелиг соңгулдаларынга депутаттың мандадын холга алган депутаттар Тывага демократтыг тургузугну быжыглаарының болгаш ону чорударының үндезиннерин чедип алыр дээш, канчаар-даа аажок улуг ажылды кылып чорутканнар. Өгбелеривистиң уттундуруп бар чыткан чаагай чаңчылдарын, езулалдарын, сүзүглелин, шажын-чүдүлгезин катап эгидеринге ол үениң улус депутаттары шиитпирлиг рольду ойнааннар.

1993 чылдың октябрь 21-де Тыва Республиканың Дээди Хуралының улус депутаттарының хүлээп алганы Конституциязы Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының тургузуун, совет  үеде турганындан долузу-биле шуут чаартып, өскертип, эде тургускан. Ол чүл дээрге республиканың күрүне болгаш муниципалдыг эрге-чагыргазын Тываның девискээринге чонче чоокшулаштырары болуп, чаа үе-чада эгелээн. Оон эгелээш-ле Тыва Республика Күрүне туктуг, Сүлделиг, Ыдык ырылыг апарган. Чогум-на ынчан тыва нация бүгү талазы-биле бүдүн-бүрүн кылдыр камгалаттынып тургустунган деп бодап чоруур мен.

Тыва, конститусчу реформаларны боттандырбышаан, чончу эрге-чагырганың туружунда быжыы-биле турар. Бүгү чүве чондан үнер ужурлуг, бүгү чүве чондан кылдынар ужурлуг, бүгү чүве чоннуң контролюнга турар ужурлуг – принцививис ындыг.

Соңгулда системазы сайзыраңгайжып турар. Альтернативтиг кандидатуралар, соңгулда мурнунуң программаларының хөй янзылыы, хөй партиялыг система – хамааты ниитилелдиң үндезин дөзү ол. Сөстүң болгаш массалыг информация чепсектериниң хостуу херек кырында боттанган. Тыва российжи телепрограммаларны хүлээп ап турар, аңгы-аңгы уг-шиглиг он-он солун-сеткүүлдер үнүп турар.

Өнчүнүң хөй янзы хевирлери, адааннажылганың хөгжүлдези, бизнес бөгүнгү амыдыралда быжыккан. Күрүне монополисчи чорукка удур политиканы чорудуп, сайгарлыкчы ажылды деткип турар. Черге ажылдаар күзелдиг кижи бүрүзү ону ап болур.

Социал реформалар чоруп турар. Ниитизи-биле Россияда чурттакчы чон кызырлып турда, бисте чайгаар өзүлде хевээр арткан.

Тыва – хөй националдыг республика: ында хөй националдарның төлээлекчилери чурттап турар. Кол кезии — тывалар болгаш орустар, үндезин чурттакчы чон 68 хуу чедип турар. Чээрби чүс чылдың дургузунда тываларның саны беш катап көвүдээн. Материалдыг болгаш угаан-бодал байлактарын тургузарынга республикада чурттап турар бүгү нацияларның төлээлери үлүүн киирген. Оларның кады демниг күш-ажылы болгаш аралажылгазы найыралчы, хамааты болгаш националдар аразында чөпшээрежилгениң байдалын тургузар арганы берген. Чурттуң национал политиказының концепциязын болгаш Программазын республикага боттандырары биске кол сорулга бооп турар. Бис кижи бүрүзү бодун бүрүн эргелиг хамааты мен деп көөрүнче, ооң эргелери болгаш хосталгалары кезээде камгалаттынган болзун дээш чүткүдүп турар бис.

Бис Россия Федерациязының деңнелинге национал айтырыгның концепциязын боттандырарынга база киржип турар бис. Россия күрүнези хөй националдыг чоннуң, культураларның болгаш конфенцияларның, дылдарның болгаш овурларның ниитилежилгези кылдыр тургустунганын барымдаалап национал политиканы чорудар херек. Шак ындыг федеративтиг тургузуг-биле чурт болгаш бистиң республикавыс ХХI чүс чылче кирген. Бистиң республикавыс күчү-шыдалдыг, кажан-даа гуманныг, каттыштырыкчы эге-үндезини-биле ылгалып келген. Ындыг болганда бистиң келир үевис тодаргай болгаш идегелдиг болур.

Тыва Кыдыкы Соңгу чүкке болгаш аңаа хамаарыштырган девискээрлерге онааштынган. Ол дээрге  национал политиканың айтырыгларын база республиканың социал хөгжүлдезиниң айтырыгларын боттуг шиитпирлээниниң бадыткалы-дыр.

Республиканың бүгү Россия-биле, Сибирьниң 17 девискээрлери – «Сибирь дугуржулгазының» киржикчилери-биле кады ажылдажылганы хөгжүдери национал айтырыгны шиитпирлээринге чаагай салдарны чедирип турар. Моолдуң Убса-Нур, Завхан, Баян-Өлгий болгаш Кобду аймактары-биле экономиктиг харылзаалар база хөгжүп турар. Кызылда Моолдуң консул чери ажыттынган. «Муң чылдың оруунуң» — Моол таварты Ортаакы Азияже болгаш Европаже углуг бир тускай «торгу оруун» тударының дугуржулгазы чедип алдынган.

ХХI чүс чылда Тыва туруштуг хөгжүүр, бедик хөгжүлделиг регионнарның амыдырал деңнелинге чедер аргалыг. Регионнар-биле кады Тыва күчүлүг Сибирьниң болгаш Азия —   Оожум океан чурттары-биле кады ажылдажылга, садыг харылзааларын, бай рыногун шиңгээдип алыр аргалыг апаар. Ону боттандырарынга республиканың транспорт база Кызыл — Курагино демир-орук тудуун дүрген тудары кол черни ээлээр.

Тыва этностуң, ооң девискээриниң бүдүн-бүрүн чорууру кадагалаттынган. Тываның хөй националдыг чонунуң саны өзер болгаш ол Россия Федерациязының составынга бодунуң күрүне тургузулгазын хевээр арттырган.

Тываның хөгжүлдезиниң төөгүлүг оруу кысказы-биле мындыг. Республиканың чонунуң каш-каш чүс чылда болгаш эрткен чүс чылда эртип келген белен эвес оруу ындыг. Тываның хөй-хөй кижилеринге эртип келген оруувус нарын болгаш берге болган, ынчалзажок олар бүгү шылгалдаларны шыдамык шыдажып эрткен, салым-чолунга таварышкан бүгү бергелерни төлептии-биле чүктеп эрткен.

Ам Россияның болгаш Тываның чоннарының демнежилгезиниң 100 чыл оюн, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл юбилейин демдеглеп турарывыс бо-дур. Ол ышкаш база бир улуг байырлал – Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң хөй националдыг чоннарының найыралдыг өг-бүлезинче эки тура-биле киргенивистен бээр 70 чыл оюнуң юбилейин демдеглеп тура, биче төрээн чуртувустуң келир үези дээш харыысалгавысты кончуг эки медереп билип турар бис.

Владимир Чадамба,

Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү.