Ачы-буян өргээзи

02.10.2014

Кызыл хоорайда кырганнар болгаш инвалидтер бажыңынга журналист ажылым аайы-биле каш-даа катап барган мен. Аңаа четкен санымда-ла ында чурттап турар кырган болгаш инвалид кижилерниң чуртталгазының байдалы, ажаалда-дежээлдези, аъш-чеми уруг-дарыының бажыңнарында кижилерден, канчап-даа болза, черле эки-дир деп бодаар мен. Чүге дээрге оларның чуртталгазының байдалын ажы-төлүнүң холунда чамдык кырганнарның, инвалидтерниң бораң-сараң чуртталгазы-биле деңнээр-дир мен. Кырган ада-иезиниң азы аарыг-аржык төрелиниң чүгле пенсиязы-биле чурттап, оларны азыраан аттыг бооп чоруур хөй кижилерни көрген мен. Амгы үеде ындыг кижилерниң саны көвүдээн. А Кызылда кырганнар болгаш инвалидтер бажыңында кижилерниң амыдырал-чуртталгазының байдалы эки. Ынчангаш ону мен ачы-буянның өргээзи деп бодаар мен.

Назы-хары улгаткан-даа болза, сагыш-сеткили чамдык аныяк оолдар, кыстардан оранчок сергек хоочуннар ачы-буянның бо өргээзинде чурттап турар. Оларның чамдыызы — «Шын» солуннуң хоочун бижикчилери: Эрензен Тежит, Бады Ооржак, Багыт-оол Байкара, Наталья Сат, шүлүкчү Чечек Саая. Олар чуртталгада болуушкуннарга сонуургалдыг, долгандыр кижилерге кичээнгейлиг, көрген-билгенин чон билип алзын дээш «Шын» солунче бо-ла бижиптерлер. Адак-бышкаа ам-даа чиик, бодунуң назы-харының аайы-биле аваангыр-капшагай, үе-чергелериниң аразынга чадаг чарышка тиилелгелиг черлерни үргүлчү чаалап ап чоруур спортчу Эрес-оол Монгуш, ыраажылар Дарья Ондар, Анай-оол Мартый-оол дээш, кандыг-даа салым-чаяанныг кижилер оларның аразында бар.

Тываның хөгжүлдезинге бодунуң үлүүн ажыл-ижи-биле киирген хоочуннар мында дыка хөй. Шуптузунуң ат-сывын адап, оларның дугайында бо удаада бижип төтпес бис. Чамдыызының аттары, кылып чораан ажыл-ижи бо. Алдар-макталдыг ажылдап чораан мал эмчизи Наталья Чалзыповна Сат, дээди категорияның спорт болгаш күш-культура башкызы Семен Давааевич Байкара, ССРЭ-ниң болгаш Россияның кызыгаар шерииниң хоочуну Михаил Кыргысович Сундуй.

Оларның бирээзи шүлүкчү Чечек Сааяның шүлүктерин номчукчуларның кичээнгейинге бараалгадыр-дыр бис.

    

 Чечекмаа СААЯ

Хөгжүмчүнүң хуулгаазын аялгазы

Хөңнүм чазап, шүлүк бижиир шинек берди.

УДУ, САРЫЫМ

Эртенги хүн хаяазының чылыг шонуу

Эргимимни менден былаап эргеледип,

Чайынналган чеди чүзүн херелдери,

Чассыткан дег, мага-бодун өпейлей-дир.

 

Дүжү хөглүг болган-на боор, ынчангаштың

Хүлүмзүрүү чараш арнын чырыдыпты.

Дыштыг уйгуң үзе кирбейн, сени чаптап,

Тыныжыңның чылыын билип туруп келдим.

 

Уду, сарыым, амыдырал бергезинден,

Уйгуң-даа бол, бичии када камгалазын.

Амгы шагның кадыг-берге үүлезин

Ажыл-ишке шыдамыың-на ажып эртер.

 

ДYВYРЕЛ

Чайның айы хүлүмзүрүп чедип кээрге,

Чааскаанзыраан сеткилимниң дойлур чүзүл?

Сагышсырал, муңгаралым чүктеп алгаш,

Чалыы шаамның хеми сенде маңнап келдим.

 

Шагда читкен овуруңну ак-көк дээрде

Салгын сүрген булуттар-ла чуруй каапты.

Талыгырже холум сунуп: «Читпейн көр» -- дээн,

Дажыг хем дег, чүрээм үнү четпейн барды.

 

Чаңгыс чүгле төрээн хемим билген ышкаш,

Шала оожум шулурткайнып агып чыдыр.

Сайлык куштар чоогумда самнавышаан,

Сагыжымда дүвүрелди үлешти ийин.

*       *       *

Ындынналган чүректерни доңнаштырган

Ынакшылды оюп эрткен кижи бар бе?

Ышкам чүрек уярадыр ырлай кааптар

Ылап күштүң үнер дөзү -- ынакшылда.

 

Бистиң республикада улуг дээн назы-харлыг кижилерниң ийизи база ачы-буянның бо өргээзинде чурттап орар. Ада-чурттуң Улуг дайынының болгаш тылдың хоочуну Ксения Абрамовна Костырева 96 харлыг, күш-ажылдың хоочуну Мария Филлиповна Баткева 92 харлыг. Бо хире улуг назы-харга чедир оларның чурттап чорууру Кызылда кырганнар болгаш инвалидтер бажыңының шупту ажылдакчыларының база кызымак ажылы, оларга кичээнгейи, сагыш салыышкыны болбайн канчаар.

Кызылдың кырганнар болгаш инвалидтер бажыңының чурттакчыларының сагыш-сеткилин эки билир кижи психолог Азияна Артаа-биле чугаалаштывыс.

-- Азияна Вячеславовна, мында чурттап турар кижилерге эң берге чүве чүл?

-- Эң-не берге чүве – оларның чамдыызынга, харын-даа хөй кезиинге деп болур, чырык черге төрээш, азырап, кижизидип өстүрүп каан ажы-төлүнүнүң хамаарылгазы. Чылдың-на, улуг назы-харлыг кижилер хүнүнүң мурнуу чарыында «Төрелиңге аалдап кел!» деп акцияны чарлап, кырганнарның ажы-төлүнче, инвалидтерниң төрелдеринче дыңнадыгларны чорудуп, мында ада-иезинге, төрелинге кээп ужуражырынче чалап турар бис. Чажыргаш канчаар, ада-иезинге кээп турар ажы-төл безин хөй эвес.

— Мында кижилерге кандыг дуза чугула боор-дур?

— Мында чурттап турар кижилерни хайгаарап, оларның сагыш-сеткили ундаргай хире болза, оларның-биле чугаалажып, дүвүредип турар чүүлдерни билип ап, арга-сүме, чымчак сөс-биле дузалажырын кызып турар мен. Эң ылаңгыя маңаа чаа чурттап келген кижилерге баштайгы дээрезинде дыка берге. Аажы-чаңы, назы-хары дээш, өске-даа талалары-биле тааржып болгу дег кижилер-биле оларны таныштырып, мында амыдырал-чуртталганың байдалынга ижигеринге дузалажып турар бис.

Назы-хары улуг болгаш инвалид кижилерниң чурттаарынга таарымчалыг бүгү-ле чүүл мында тургустунган. Арыг-силиг хеп, орун-дөжек, аъш-чемден боттары шимчеп шыдавас кижилерни ажаар-дежээринге чедир. 1-2, 2-4 оруннарлыг өрээлдерде чурттап турарлар, өрээлдерде соодукчуларга боттарының чиксээн аъш-чемин шыгжап, телевизорлар көрүп олурарлар. Дыштаныр болгаш оюннар өрээлдери база бар.

Бистиң чурттакчыларывыстың барык шуптузу — сагыш-сеткил ундаралынга белен алыспас кижилер. Оларның аразында ыраажылар, спортка хандыкшылдыглар, шевер даараныкчылар дээш, кымны чок дээр. Ынчангаш бо өргээде амыдырал-чуртталга бодунуң уу-биле хайнып турар. Концерттер белеткеп алгаш, Хайыраканда, Хову-Аксында дээш, өске кырганнар болгаш инвалидтер бажыңнарынга барып көргүзүп турар бис. «Серебрянкага» бистиң чурттакчыларывыс дыштанып, чайын аржааннап, «Алдын-Булак» этно-культура төвүнге дыштанып, Чаа-Хөлде Будда тураскаалынга тейлеп барып турар. Чоокку үеде Улуг-Хем кыдыында чаарттынган «Азия төвүн», «Хааннар аңнаашкыны» деп тураскаалды барып көөр бис.

Назы-хары улуг болгаш инвалидтер аразынга маргылдаалар, уран чүүл көрүлделери дээш, өске-даа хөй-ниити хемчеглеринге үргүлчү киржип келдивис. Амыдырал-чуртталганың мындыг сонуурганчыг, шимченгир хевири – сагыш-сеткилдиң-даа, ал-боттуң-даа бергелерин ажып эртеринге бистиң чурттакчыларывыска дыка дузалыг.

Зорький Зурначан — Кызылда кырганнар болгаш инвалидтер бажыңының хоочуннар чөвүлелиниң даргазы. Чурттакчыларның хөй-ниити ажылын организастаарынга, корум-чурумну тударынга ооң киржилгези улуг. Зорький Ованесович хып дээн аныяк-чалыы үезинде кончуг танцылаар, Арменияның ыры-танцы ансамбльдериниң бирээзиниң киржикчизи чораан. Абаканга гастрольдап келгеш, аңаа тыва артистер-биле таныжып алган. Олар армян артиске танцы идиктери белекке бергеннер. Ол-ла хевээр Тываны сонуургааш, бистиң республикага ажылдап турган армян тудугжулар-биле кады ажылдап артып калган. Тывада ооң туткан тудуглары хөй. Республика эмнелгезиниң радиологтуг төвү, Кызылдың № 8 школазы, медицина училищезиниң спорт залы, кожууннарда школалар, уруглар садиктери дээш, оон-даа өске. 20 метр хире бедик тудугдан кээп дүшкеш, бертик-межели нарыыдааш, бир будун кестирер ужурга таварышкан. Бут чок арткаш, кадайы биле уруунга аартык болбазы-биле Кызылдың кырганнар болгаш инвалидтер бажыңында чедип келген. Өг-бүлези-биле харылзаазы  үзүлбээн, уруу ачазынга ужуражып кээп турар. Зорький Ованесовичиниң сагыш-сеткили кончуг быжыг кижи: «Тудуг тудуп тургаш, бут чок артым. Болган чүвени ам канчаар – деп, ол чугаалады. – Тывада туткан тудугларым хөй, Кызылда база. Ол дээш сеткилим чоргаар. Найысылал Кызыл хоорай чоорту сайзырап, аян кирип, чараш апар чор. Аңаа дыка өөрүүр-дүр мен. Ында мээң үлүүм база бар».

Кызылдың кырганнар болгаш инвалидтер бажыңы дээривис ачы-буянның өргээзинде мындыг төлептиг кижилер чурттап турар-дыр.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун