Азия төвүнде «Улуг-Хем хүнү»

Тывада регионнар аразының «Улуг-Хем хүнү» экологтуг байырлалды демдеглээри чаңчылчаан. Күчүлүг хемге тураскааткан хемчегни Красноярск крайның, Хакасияның болгаш Тываның девискээринге 2 чыл бурунгаар сентябрьның сөөлгү субботазында эрттирип эгелээн. Ооң кол сорулгазы – чурттакчы чоннуң кичээнгейин хемниң экологтуг байдалынче угландырары. Бо хемчегниң төлевилелин Орус географтыг ниитилел болгаш Русгидро тургускан болгаш үстүнде 3 регионнуң удуртулгазы оларны деткээн. 

Күстүң башкы айының 27-де найысылалдың чаарттынган кезээ, чоннуң ынак дыштаныр  чери — «Азия төвүнүң» девискээринге чоннарның найыралын доңнаштырган күчүлүг Улуг-Хем хүнүн кызылчылар ыры-шоор, танцы-сам-биле демдеглээннер. Хоорайны аян-шинчи киир каастап турар эрик кыдыында чурукчулар бийири-биле чуруттунган,  чурук тырттырар аппараттарында бот-боттарын тырттыржып турар улус-даа кайы хөй. 

«Тывахарылзааинформ» ААН-ниң ажылдакчылары соталыг телефон-биле харылзажырының болгаш хоорайлар аразының теле-көвүрүүн Wi-Fi зоназын дамчыштыр тургузуп, улуг-бичии улусту ойнадып, тиилекчилерни-даа шаңнадылар. Оларның бирээзи Кызылдың №3 школазының 6-гы клазының өөреникчизи Шойгу Достай айтырыгга шын болгаш тода харыылааш, тиилекчилер санынче кирген. Ында улус солун-хөглүг ойнаан, «Азия төвүнүң» чаарттынган тураскаалын Кызылдың уран чүүл колледжизиниң студентизи Андрианна Оюн чуруп каастаан олур. А  Айдыс, Гюльнар Хомушкулар ол хүннү куда-дой эрттирип турар аас-кежиктиг, уттундурбас хүнүвүс деп онзалап демдегледилер.

Өрү, бедик Саян Таңдыдан шурап баткан Улуг-Хемниң эриинге тайылбырны Национал музейниң ажылдакчызы Ольга Монгуш кылган. Бурят скульптор Даши Намдаковтуң «Хааннар аңнаашкыны» тураскаалының чанында чыылган чонга  ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байыр чедирип, «Улуг-Хем хүнүн сибирьжилер шупту демдеглеп турар. Бистер бөгүн күчүлүг Улуг-Хемивис хүнүн чараштыр чаартып кылган «Азия төвү» болгаш «Хааннар аңнаашкыны» тураскаалдарның баарында байырлап турар бис. Сураглыг бурят скульптор Даши Намдаковтуң шеверлээн ажылдары узун баткан Улуг-Хемниң эриинде кижи биле бойдусту харылзаштырып турар онза демдек болур» — деп, ол чугаалаан.  

Ол хуулгаазын девискээрге Wi-Fi зоназының харылзаазын  «9,8,7,6,5,4,3,2,1 – үш Wi-Fi  зона!» дээрге, Чазак Даргазы биле «Тывахарылзааинформ» ААН-ниң директору Сылдыс Хертек планшетке кнопканы базып бергеннер. Хемчегниң башкарыкчызы Сылдыс Калындуу чечен-мергени-биле Улуг-Хемге тураскааткан концертти чарлап, «Азас» бөлүүнүң самчыларының танцызы-биле эгелээн. Кызылдың №1 школазының 3-кү классчызы Ая Салчак «Күчүлүг Енисей» деп шүлүүн аянныг номчаан база «Ой-Да», «Ивушки», «Чаңгы-Хая» бөлүктери болгаш Мерген хемниң дугайында чараш ырны Азияна Ондар-Салчак биле Альберт Кувезин бараалгаткан соонда, Кызыл – Шагаан-Арыг теле-көвүрүгнү башкарыкчы чарлапты. Шагаан-Арыг хоорайның чагырга бажыңының девискээринде Wi-Fi  харылзаазын дамчыштыр чагырга даргазы Мерген Анай-оол улуг-хемчилерден изиг байырны кызылчыларга чедирди. Шагаан-арыгжыларга ушкажып, Хайыракан дааның шыпшыында альпинист Марианна Сурунчап мобильдиг телефон дамчыштыр Улуг-Хем болгаш туризм хүнүнүң байырлалынга хем эриинде чыылганнарга байыр чедирип, аас-кежикти, кадыкшылды күзеди. Ооң соонда Енисейниң агып баткан эге унун чурттаан Таймырдан өңнүктеривис «экии» деп тыва дылга диңмиттии-биле амырлажып-мендилештилер. Бистерге чоок сөс дыңналырга амыраарывыс-даа кончуг, алгыржып, удур база байырны чедирдивис-даа. Кызыл биле Таймыр аразы 3054 км. Баштак-хөглүг башкарыкчы Сылдыс Калындуу оларга айтырыглар салырга, өөрүшкүлүү кончуг харыылап турлар: «Силерниң-биле харылзажырга дыка солун-дур. Мында агаарның  байдалы 2 градус соок. Бистиң хоорайывыс Сибирьниң  соңгу    чүгүнде, Поляр сылдызының чоогунда турар. Тыва-биле моон-даа соңгаар харылзаавысты черле үспес бис» —  деп  чугаалаан соонда, «Хэйро» деп ансамбли аян-ырын бараалгадып байырлаштылар. Кызылчылар  ол-ла өөрүшкү-маңнайы-биле байырлажып турда, Лондондан Даши Намдаков изиг байыр чедирип, телефонга чугаалады: «Енисей хүнүнүң байырлалын таварыштыр силер бүгүдеге байыр чедирип тур мен. Силерниң экологияга хамаарылгаңарны деткиир мен» — деп онзалап демдегледи. Кызылчылар алдарлыг скульпторга «Четтирдивис!» дээн улуг үжүктер-биле бижээн сөстерни дамчытты. Шынап-ла, алдын холдуг скульптор Даши Намдаковту Тываның арны, чоргааралы, чүлдү-чүрээ болур «Азия төвү» тураскаалын республиканың чону бедик көдүрлүүшкүн-биле хүлээп алган.

 «Сөөлгү тевениң чүъгү аар» дээн ышкаш, краснояржылар-биле теле-көвүрүгнүң харылзаазы арай-ла болдунмайн барган, ынчалза-даа соталыг телефон дамчыштыр «Улуг-Хем – күчүлүг хемивис, бистиң найыралывыс кажан-даа кырывас!» — деп кызылчылар чаңгыс үн-биле чугааладылар.

Шынап-ла, Енисей хемивистиң уну дургаар чурттаан чоннуң демниг, найыралдыы теле-көвүрүг дамчыштыр болуп турарын көөрге, тоолда дег-дир.

Анисья Тюлюш.

"Шын" солун