Боттанган күзел

ТАР-ның ССРЭ-ге каттышканы

Тываның ном үндүрер чериниң 1974 чылда «Найырал, акы-дуңмалышкы аас-кежик» деп орус дылга үндүрген номунга парлаттынган Ооржак Лопсаңчаптың «Боттанган күзел» деп эгелиг сактыышкынын тыва дылга кызыра очулдургаш, мооң адаанда парладывыс.

1944 чылдың чайының төнчүзү, күзүнүң эгези турган чүве. Ынчан Ада-чурттуң Улуг дайынынга фашистиг Германияны ССРЭ-ниң удавас тиилээри хөйге тодаргайы-биле билдинип келген. Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунуң даргазының албан-хүлээлгезин күүсетпишаан, мал ажылы кылып турган мен.

«Кончуг чугула херек болу берген, Кызылга дүрген чедип келиңер» деп бижээн ТАРН ТК-ның Чиңгине секретары Тока ат салган телеграмма чедип келген. Чүге хереглээнин кымдан айтырар боор, дүрген Кызылче чоруур ужурга таварыштым. Ол үеде ыңай-бээр маңнажып турар машиналар турган эвес, Чадаанага ылгын Доруг аъдым-биле дүрген чедип алгаш, манап тургаш, автобуска олурупкаш, Кызыл хоорайга чедип келдим.

Идик-хевим эде кеттинип, шеверленип алгаш, ТАРН ТК-ның бажыңынга чеде бердим. Мээң ээлчээм чедип келирге, Чиңгине секретарьның кабинединче кирерин чалады.

Тока дарга мени көрүп кааш, олурган сандайындан тура халааш, өөрүшкүлүү кон­чуг меңээ уткуштур чедип келгеш, хол тудуп мендилешти. Чымчак сандайга олурарынче чалады. Дарга мени хынаан чүве дег, кончуг кичээнгейлиг көрдү. Мен сүрээдеп, чүү болган чоор деп бодап олур мен. Намның Төп Комитединиң Чиңгине секретары Чөөн-Хемчик кожуунда, Баян-Тала сумузунда ажыл-херектиң байдалын, Кызыл Шеригге белек чыылдазы кайы хире чоруп турарын сонуургап айтыргаш, мээң харыымны кончуг кичээнгейлиг дыңнааш, айтырды:

— Чүге силерни мында чалап эккелгенин билир силер бе?

— Билбес мен — деп шынын-на чугааладым.

— Ону кайын билбес деп силер. ТАР-ның ажылчы чоннарының Биче Хуралының VII сессиязынга Совет Эвилелиниң составынга Тыва Арат Республиканың кирериниң дугайында Декларацияны 1944 чылдың август 17-де хүлээп алган. Ук Декларацияны Совет Чазакка чедирери-биле силерниң-биле кады Совет Эвилелинче чоруур улус-тур бис — деп, дарга тайылбырлап чугаалады.

Эгезинде «декларация» деп сөстү адап чадап, чүү ындыг документ боор деп ужурун билбейн олурдум. Дарганың чугаазындан ол дээрге Тыва Арат Республиканың чонунуң Совет Эвилелиниң Чазаанче чоруткан дилег бижии-дир деп билип алгаш,  ону чедирери-биле Москва баар, ССРЭ-ниң Чазааның улуг даргалары-биле ужуражып чугаалажыр дээрзин медереп билдим.

Чиңгине секретарь нам Төп Комитединиң ажылдакчызы Очурбанакка меңээ дузалажыр даалганы берген. Ооң тайылбыр чугаазын кичээнгейлиг дыңнап тургаш, тыва чоннуң Совет Эвилелиниң составынга эки тура-биле кирер дээн декларация бижиин чедирер кончуг хүндүлүг болгаш харыысалгалыг даалга меңээ онаашкынын, ону күүседири улуг аас-кежии дээрзин ханызы-биле билген мен.

ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунга тыва чоннуң дилээн хандырар дугайында ТАР-ның ажылчы чоннарының Биче Хуралының VII сессиязының Декларациязын чедирери-биле Тыва Арат Республиканың делегациязы 1944 чылдың сентябрь 21-де Москваже чорупкан. Ооң составынга үш кижи кирген: ТАРН ТК-ның Чиңгине секретары С.К.Тока, ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң Даргазы А.М.Чымба, малчын араттарның төлээзи мен. Тываның намының, чазааның удуртукчулары бистерни тыва-совет кызыгаарга, Шивилигге чедир үдээш, улуг Совет Эвилелинге, ооң хөй националдыг акы-дуңмалышкы чонунга мөгейип, дилегни кылып тургаш, араттарга аас-кежиин дүрген эккээрин бистерге күзээн.

Мен Александр Маныгеевич-биле чаңгыс машинага чордум. Саян артын ажар узун орукка чоруп чорааш, омак-хөглүг хөөрежип, күүседип бар чыдар даалгавыстың-даа дугайында чугаалажып чордувус.

— Совет Эвилелинге бир эвес Тыва каттыжа бээр болза, кандыг деп бодаар силер, эш малчын? — деп, кады чораан даргам айтырды.

— Бир эвес Тыва Совет Эвилелинге каттыжа бээр чүве болза, ол дээрге бистиң араттар аас-кежиктиг болур деп бодаар мен. Бистиң сумуда Ворошилов аттыг МЧАЭ бар, ооң кежигүнү араттар шак ындыг бодалды илередип турарын чоокта чаа дыңнадым — деп харыыладым.

— Оон өске орук бисте чок. Бүгү кожууннарның, сумуларның араттары ынчаар бодап турарлар — деп, Александр Маныгеевич мени деткээн.

Абакан хоорайга делегацияның кежигүннери чеде бергеш, демир-оруктуң тускай вагонунга олурупкаш, Москваже чорупкан бис. Алды дүн-хүн чок чоруп келгеш, найысылалга чеде бээривиске вокзалга ССРЭ-ниң Дээди Совединиң төлээлери, улуг даргалар хүндүткелдии-биле уткуп, хүлээп алганнар. «Москва» дээр магаданчыг чараш, улуг гостиницаның дөрткү каъдынга чурттадып каан.

Делегацияның даргалары Салчак Тока, Александр Чымба хүннүң-не эртен албанының ажыл-херээн кылып чоруптар. Ындыг хүннер элээн уламчылаан, манап чоруп тур бис. Ол үеде Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтуларынга шиитпирлиг тулчуушкуннар чоруп турган, ынчангаш Совет Эвилелиниң Дээди Совединиң болгаш Чазааның даргаларының кылыр ажыл-херектери хөй турганы-биле Тываның делегациязын манадып турганын даргаларывыс чугаалаар чүве. Даргаларывыс ажылдап чоруй баарга, анаа олурар эвес ТАР-ның Москвада Онза болгаш бүрүн эргелиг төлээзи Ензак-биле машинага олурупкаш, Москваны сонуургап көрүп турдувус, кижиниң хөйүн кайгаар чордум.

Октябрь 10-нуң хүнүнде Салчак Кал­бакхөрекович омак-хөглүг чанып келгеш, манаанывыс өөрүнчүг медээни дыңнатты:

— Даарта Кремль баар бис. Бистерни ССРЭ-ниң улуг даргалары хүлээп алыр!

Мындыг медээ дыңнааш, өөрүүрүнүң орнунга сүрээдей берген мен. Тока дарганы көөрүмге база-ла дүвүреп турар хире болду, ийи-үш удаа ыңай-бээр телефон долгап чугаалашкаш, даарта хуралга чугаалажыр Декларациязын тудуп алгаш, каш катап номчуду-даа.

Кадарчы кижи болгаш октябрь 11-де сыгыр даң бажында туруп келдим. Салчак дарга мени-даа мурнай одунган хире, омак-сергээ, өөрүшкүлүү кончуг кылаштап тур.

Делегацияның составында кирип турар ТАР-да ССРЭ-ниң элчини А.К.Тюрин, ТАРН-ның чөвүлекчизи Я.Г.Калиничев, ТАР-ның Москвада бүрүн эргелиг төлээзи О.Т.Ензак гостиницага чедип келгеннер. Удаваанда ССРЭ-ниң Дээди Совединиң төлээлери машиналарлыг келгеш, бистерни Кремльге сөөртүп чедире берген.

Чараштыр дерээн делгем кабинетке кирип келдивис, узун столдуң ол-бо талаларында ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиум кежүгүннери олурганнар. Көк салдыг, чазык-чаагай арынныг Михаил Иванович Калининни танып кагдым. Ол болгаш өске-даа Президиум кежигүннери сандайларындан тургаш, бистерге уткуштур чедип келгеш, Саян артында бичии республиканың төлээлерин хүндүткелдии-биле уткуп ап, хол тудуп  мендилешкеннер.

Михаил Иванович ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң хуралын ажыдып тура, Совет Эвилелинде акы-дуңма тыва улустуң төлээлери кандыг чугула херектиг чедип келгенин дыңнаткаш, делегацияның удуртукчузу ТАРН ТК-ның Чиңгине секретары  Салчак Токага сөстү берген.

— Тываның бүгү чонунуң изиг күзелин хоойлу езугаар магадылап бадыткаан бо Декларацияны ТАР-ның ажылчы чонунуң Биче Хуралының VII сессиязынга бир үн-биле хүлээп алган чүве. Декларацияда бижиттинген сөс бүрүзү араттың арыг сеткилин, изиг күзелин, ылаптыг чүткүлүн илередип турар, бо дилегни хандырарын силер бүгүдеден дилээр-дир мен — деп, Салчак Калбакхөрекович чугаалааш, тыва национал угулзалар-биле каастап каан каптазында (папкада) Декларацияны тыва чаңчыл езугаар ийи холга тудуп алгаш, М.И.Калининге тутсуп берген. Михаил Иванович эптиг-ээлдээ-биле чугула документини хүлээп алгаш, төрээн адазы дег тыва улустуң төлээзин хүндүткелдии-биле куспактап эргелеткеш, чыттап каан.

Бистиң дилээвисти Президиум кежигүннери ээлдек-эвилең чугаалажып көргеш, ТАР-ны ССРЭ-ниң составынга хүлээп алыр дугайында Чарлыкты чаңгыс үн-биле бадылаан.

М.И.Калинин болгаш Президиум кежигүннери бо улуг болуушкун-биле холбаштыр бистиң холдарывысты дыңзыг тудуп, байыр чедирип, бо төөгүлүг хүннү  онзалап демдеглеп, бистиң-биле кады өөрүп, байырлап турдулар.

Ооржак ЛОПСАҢЧАП,

Социалистиг Күш-ажыл­дың Маадыры.

Таан-оол Хертек орус дылдан очулдурган.