«Күзелдиң алдын согуннары»

Тываның күрүнениң ыры болгаш танцының «Саян» ансамблиниң Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Күзелдиң алдын согуннары» деп чаа программазының баштайгы көргүзүү сентябрь 17-де В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга болуп эрткен.

Ийи кезектен тургустунган улуг концерт Азий диптиң көшкүн чоннарының өзек төлээзи болур тываларның бурунгу өгбелериниң амыдыралындан эгелээш, бөгүнгү тываларның чечектелип хөгжээн амыдырал-чуртталгазынга чедир төөгүзүн ыры-танцының болгаш уран сөстүң кайгамчык күштүг аргалары-биле көргүскен. Ону тыва уран чүүлдүң ат-сураглыг, салым-чаяанныг мастерлери тургускан.

Көжеге ажыттынарга-ла, башкарыкчының күштүг, чоргаар үнү чаңгыланып (ТР-ниң алдарлыг артизи Елена Ооржак), уран сөстүң – шүлүглелдиң сорунзазы чүректерни хаара туда бээр. Концерттиң сценарийин, ыры-танцыларның орус-тыва дылдарда уран сөзүглелин ТР-ниң уран чүүлүнүң ал­дарлыг ажылдакчызы, Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард­Мижит бижээнин ооң «холунуң үжүүн» эки билир улус дораан эскерип каар. Ооң сөзүнге бижээн, ооң мурнунда кым-даа дыңнап көрбээн чаа ырларны композитор Чойгана Комбу-Самдан бижээн. Ырларның аттары безин хөйнү чугаалап турар: «Скиф ыры», «Хааннар шынаазынга мөгейиг», «Мээң оглум – алдын согун». Оон аңгыда Эдуард Мижиттиң сөзүнге аялгаларны композиторлар  Буян-Маадыр Түлүш («Түмен чоннар, чыглыңар-ла!»), Аяна Оюн («Иелерниң ыызы»), Урана Хомушку («Дөңгү кеткен төрээн чонум»), Андрей Монгуш («Тура халыышкын»), Наталья Лопсан («Саян ажыр кыйгы» — «Зов через Саян») олар бижээн. Бир дугаар күүселдези болгаш ындыг бе, аныяк композиторларның аялгаларын кулактар дыңнап чаңчыкпаан болгаш, өскелексеп турары ындыг ийикпе, чамдыктарының сөс-домаа тода эвес дыңналганындан бе, дээштии сагышка четпейн баар чорду. Чапсар  аразында көрүкчүлерден сонуургап айтырарымга олар база: «Чамдык ырларның сөзүн дыңнап чадап кагдывыс» — дээр болду. Ынчалза-даа ТР-ниң алдарлыг артистери Борбак-оол Салчак, Айдысмаа Көшкендейниң ырлап күүсеткенин магадаанын онзалап демдеглеп турдулар. Микрофоннарның ажылдап турарының шынарының багай болганы ол ийикпе, ону тодарадып сайгара-ла бээр боор оң.

Хореографтыг күүселделер черле кайгамчык-тыр. Концерттиң эң эгезинде-ле ийи алышкы биле бир чараш даңгына дугайында («Эне-Сай, Саян, Таңды») танцы-самны тоолчургу аян-биле көргүскени, хемниң чалгып, мөөп чыдары, танцы-самны күүсеткени дыка-ла чараш, дээштиг (аялгазы Б-М.Түлүштүү). Тываның болгаш Бурятияның алдарлыг артизи Меңгилең Саттың тургусканы «Скифтерниң эгези», «Скифтерниң алдын согуннары», Тываның Улустуң артизи Аян Мандан-Хорлуу, Тываның болгаш Хакасияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Вячеслав Донгак оларның тургускан хореографтыг көргүзүглери кайгамчык бедик утка-шынарлыг. Ылаңгыя «Алдын Ордуну», «Байырлалдың улуг сюитазын» ойнап турарын көргеш, кижиниң чоргааралы хайныгып келир.

Дөртен беш харлаан «Саян» ансамблиниң хоочуннары сценаже үнүп келгеш, чылыг, чымчак байыр чедириишкининиң сөстерин чугаалап, суй белээн, боодал чечектерин сөңнеп, оларның ажыл-херээн аныяк салгал төлептии-биле уламчылап турарынга өөрүшкүзүн илередип, ак орукту күзеди.

Мындыг чараш оюн-көргүзүгнү чүгле бистер, тывалар,  эвес, а Азий диптиң чурттакчы бүрүзү чоргаарланып магадаар дээрзи чугаажок. Дөзүвүс чаңгыс чон бис дээрзин танцы-сам бүрүзү бадыткап турар.

Светлана Балчыр.

"Шын" солун