Тываның малчыннарынга алдар!

Өглер хоорайындан

Yш  хүн үргүлчүлээн байырлалдарның эң сонуурганчыг болгаш чараш  хемчеглериниң хөй кезии Тос-Булакка болган дээр болза, хөөредиг чок. Аңаа сентябрь 5-те өглер хоорайының ажыдыышкыны-биле малчыннар байырлалы «Наадым – 2014» эгелээн. Тос-Булактың оргу шөлүнге республиканың 16 кожууну өглерни база Тожу кожуун  тос-чадырны тиккен. Кызыл, Мөңгүн-Тайга кожууннарның өглери келген чоннуң кичээнгейин дораан хаара туткан. Өглерниң ишти-даштын долузу-биле дерээн: кидис болгаш алгы-кештен чадыглар, кончуг нарын угулза хээлер-биле каастаан дериг-херекселдер, тыва эр, херээжен кижиниң идик-хеви, аъттың дериг-херексели дээш, оон-даа өске чүүлдерни тыва чоннуң езу-чаңчылдарынга, төөгүзүнге даянып  тургаш күүсеткен. Хадың ыяштан чазап кылган, эргек бажы хире хемчээлдиг тоолчургу аңнар-биле каастаан тос-карактан эгелээш, «Тыва биле Россия 100 чыл» деп бижикти сырып каан өгнүң даштыкы кидис шывыынга чедир чүнү чок дээрил.  Бо-ла бүгүнү кижи төнчү чок кайгап туруксаазы келир болду. Кожууннарның өглеринден аңгыда республиканың янзы-бүрү албан черлериниң өглерин база аажок сонуургадым. ТР-ниң Өөредилге яамызының өөнүң ээлери тыва езу-чаңчылдарны езулуг сагып билир, кончуг эвилең-ээлдек улус болду. Өгнүң херээжен ээзи Тываның кадрлар эде белеткээр болгаш билиглер бедидер институттуң башкызы Байлак Салчак тыва өг дугайында солун тайылбырны кылды. Дараазында ТР-ниң Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар агентилелиниң өөнге аалдап бардывыс. Изиг сүттүг шайны аартап ора, оларның өөнүң онзагай талаларын чугаалаштывыс. Агентилелдиң өөнүң иштинде чагыг езугаар чазап кылган орун, аптара, стол, сандайлар өскелерге дөмейлешпес бир тускай хевирни киирип турар. Черле ынчаш өг бүрүзү дыка шыырак белеткенген деп болур. Кайы-даа өгге кирерге, бир-ле солун болгаш тывынгыр чүүлдер бар. Ынчангаш мөөрейниң жюри кежигүннеринге тергиин өгнү шилиири берге болган. Ынчалза-даа мөөрейниң негелделери езугаар Мөңгүн-Тайга кожууннуң «Мөген-Бүрен» КУБ-туң өөн эң  тергиин деп тодараткан. Ийиги болгаш үшкү черлерге Эрзин болгаш Кызыл кожууннарның өглери төлептиг болган.

Ол-ла хүн кожууннарның ишчилеринден тургустунган байырлыг чыскаал эрткен соонда, муңдан хөй малдыг малчыннарга ТР-ниң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Самойлов Монгуш, ТР-ниң хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш муңчунуң шынзылгаларын тывыскан. Олар дээрге Бай-Тайга кожуундан – Борис Сарыглар, Николай Саая, Барыын-Хемчик кожуундан – Айдыс Хомушку, Сергей Күжүгет, Өвүр кожуундан – Борис Шожап, Сылдысмаа Монгуш, Сергей Донгак, Кара-Кат Ооржак, Сүт-Хөлден – Эрес Ооржак, Чөөн-Хемчиктен – Орлан Куулар, Чаа-Хөлден – Адыяа Чатпак, Улуг-Хемден —  Бай-Демир Анай-оол, Чеди-Хөлден — Вячеслав Маскыр, Тес-Хемден – Андриан Кунгаалай, Андрей Бызаакай, Бии-Хемден – Татьяна Сувакбут, Таңдыдан – Николай Шыырап олар-дыр. 

Тергиин малчыннар: Эрес Ооржак, Арина Лопсан, Светлана Ооржак, Мирон Мунзук, Калдар-оол Хертек, Айлан Баазан, Владимир Докдуут, Татьяна Сувакбут, Виталий Эренчин, Роман Донгак, Айдын Сат, Сергей Күжүгет, Адыяа Чатпак, Николай Норбу, Аян Сундуй оларга өртектиг белектерни тывыскан. Тергиин ивижи – Аржаан Бараан, тергиин чылгычы – Андрей Ондар болган. Көдээ ажыл-агый албан черлериниң тергииннери кылдыр Мөңгүн-Тайга кожууннуң «Мөген-Бүрен» биле Бай-Тайга кожууннуң  «Бай-Тал»   бүдүрүлге черлерин тодараткан. Оларга «Беларусь» МТЗ-82.1. тракторларны берген.

Адыяа Чатпак, Чаа-Хөл кожууннуң муңчу малчыны:

— Малчыннарның республика Наадымынче чылдың-на чаладып, аңаа киржип келдим.  Наадымга келген муңчу малчыннарның хөй кезии аныяктар чорду. Бүгү назынымда малчыннап келген болгаш, бодумнуң аныяк шаамны-даа сактып турдум.

Муңдан хөй мал-маганныг малчыннарга шаңнал-мактал шыырак болду. «Патриот» деп автомашина, улуг трактор дээш, машина-техника аймаа-биле шаңнады. Мен электри шимчедикчизи-биле шаңнаттым. Ындыг шаңналды үш дугаар ап турарым бо. Күзээр болзумза, ол шимчедикчилер-биле улуг эвес сууржугашты-даа чырыдып болур мен.

«Чылдың тергиин чылгычызы» аттың эдилекчизи Андрей Дартанович ОНДАР:

— Кызыл кожууннуң Шамбалыг аксында аалда өг-бүлем-биле мал кадарып турар мен. Ажылывыс кол-ла угланыышкыны – тыва уксаалыг чылгы малды өстүрери. Өөм ишти Алефтина Кадыр-ооловна-биле 4 ажы-төлдүг, 1 уйнуктуг бис. Кайывыс-даа көдээ ажыл-агый эртемниг — өөм ишти Тимирязев аттыг академияның экономика факультедин, бодум ТКУ-нуң көдээ ажыл-агый факультедин дооскан мен. Кылып-ла турар ажылывыс мал ажылы, чылгы малдан аңгыда хой, инек дээш, шуптузун азырап турар бис. Тывага бир дугаар арат ажыл-агы­йын эгелээннерниң бирээзи бис. 2011 чылда ТР-ниң Чазак Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол «ТР-ниң алдарлыг малчыны» деп атты тывыскан, а бо чылын мындыг шаңналга төлептиг болганым ол. Ол  чүгле мээң шаңналым эвес, өөм иштиниң, дузалакчыларымның тиилелгези-дир.

Бо эрткен улуг байырлалды өөрүшкү-маңнайлыг эрттирдивис. Шупту хемчеглерни өг-бүлевис-биле көрдүвүс, чараш-дыр, дыка бедик деңнелге эрткен, чаартылгалар хөй-дүр. Тос-Булакка аът чарыжында ажы-төлүвүс-биле машина мунуп алгаш, аъттар-биле деңге чоруп турдувус. Тос-Булакка аът чарыштырып үндүрер кажааларны чылдың-на бистер белеткеп турар бис. Малчын, көдээ кижи шаңнал алырга хей-аъды, тура-соруу бедиир, улуг деткимче-дир деп бодаар мен. Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы, Кызыл кожууннуң көдээ ажыл-агый удуртулгазы көдээ ишчилерни деткип турарынга өөрүүр-дүр бис. 

Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга тураскааткан Наадым байырлалынче бистиң республиканың малчыннары эки көргүзүглерлиг кирген. Мал бажының саны-биле Сибирь федералдыг округта Тыва Республика бирги черни быжыы-биле ээлеп турар. Мындыг улуг байырлалдар таварыштыр Тывага ол дег эки белек кайын турар. Тываның малчыннарынга, көдээ ишчилеринге алдар!

Азияна Тау.

"Шын" солун