ТАР-ның сүлде демдээ, тугу

Революсчу болуушкуннарның уржуунда Россияда хаанныг чазакты 1917 чылда дүжүрген дугайында Тывага дыңналы бээрге-ле, Урянхай крайда орус чурттакчыларлыг суурларга Советтерни тургузуп эгелээн. Орус империяның кыдыг-кызыгаары чер Тывага революцияны чоннуң хөй кезии деткээни эрткен вектиң эгезинде орус күрүнеде бөдүүн чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы ындыг-ла кончуг эки эвес турган дээрзиниң херечизи деп, төөгүчүлерниң чамдыызы санап турар.

1918 чылдың июнь айда Тываның орус болгаш тыва чоннарның  төлээлериниң чыыжы болган. Орус биле тыва улустарның найыралының болгаш чаңгыс демнежилгезиниң, Тываның бот-догуннаан күрүне болурунуң дугайында Дугуржулганы аңаа хүлээп алган. Хамаарышпас тыва күрүнениң тыптып келгенинге Октябрь революциязы улуг салдарлыг болганын  үстүнде бижээн болуушкуннар болгаш ийи чоннуң демнежилгезиниң дугайында Дугуржулга херечилеп турар. Россияга хаанныг чазак турда, Тыва күрүне болурунуң дугайында чугаа шуут турбаан. 1921 чылдың июнь айда эң хөй чурттакчылыг Даа биле Бээзи кожууннарның төлээлериниң шуулганы Чадаанага эрткен. Бот-догуннаан хамаарышпас тыва күрүнени тургузар дугайында шиитпирни аңаа үндүрүп, Совет Россияның төлээлерин бо шиитпирни деткииринче кыйгырган. Ол-ла чылдың август 13-16     хүннеринде Таңды кожууннуң Суг-Бажы суурга Тываның шупту кожууннарының, Совет Россияның, Моолдуң, Коммунистиг интернационалдың төлээлери бүгү Тываның шуулганынга  хамаарышпас күрүне Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан.

Тыва күрүнениң национал, социал, ниитилел-политиктиг туружун илередип турар сүлде демдекти, тукту кылыр сорулга Тыва Арат Республиканың чазааның мурнунга тыптып келген. Ооң чагыы-биле ТАР-ның тугунуң болгаш чазактың таңмазының төлевилелин Түшпек хуурак кылган дугайында тодаргайы-биле бадыткаттынмаан төөгү демдеглелдери бар. Эрткен вектиң чээрби чылдарының эгезинде ТАР-ның чазааның баштайгы документилеринге ортузунда сарыг шажынның «Хорлоо» демдээн оюп каан таңмаларны базып турган. «Хорлоо» демдекти ТАР-ның күрүне албан черлериниң таңмаларынга оюп, Тываның чазааның үндүргени баштайгы почта марказынга база парлаан. Ол-ла демдекти ынчан орус дылга үнүп турган «Красный пахарь» солуннуң бирги арнында база чураан. Беш-адырлыг тукту орус тараачын, «Хорлоо» демдектиг тукту тыва арат туткаш, четтинчип алгаш турар. «Хорлоонуң» ортузунда эртем-билигниң кас демдээн база чуруп каан.

«Хорлоо» демдектиң Тыва Арат Республиканың сүлдезинге, тугунга чуруттуна бергенин мынчаар тайылбырлап болур. Кижиниң угаан-медерелинде чырып чоруур эртем-билигни «Хорлоо» демдек-биле сарыг шажын өөредилгезинде илереткен. «Хорлоонуң» ортузунда хүн ышкаш төгерик чырык угаан-медерелди, оон тарап чоруткан сес херелдер хайгааралды, минниишкинни, шын угаап-бодаарын, сөс-домакты, амыдыралга хамаарылганы, корум-чурумну, күжениишкинни, эртем-билигниң бодаралын, хүн дег төгериктиң кырында чураан кас демдек угаан-бодалдың хүн ышкаш соксаал чок шимчээшкинин, «Хорлоонуң» даштыкы төгерии эртем-билиг херели чырыткан өртемчейни илереткен.  Тыва улус ол шагда сарыг шажын чүдүлгезинден хоорулбаан болгаш, ТАР-ның хөгжүлдезин чоннуң эртем-билиглиг апаары-биле холбаштырып, «Хорлоону» сүлде демдек кылдыр чурукчу лама Түшпек хуурак чураан деп болур. 

Тыва Арат Республиканың тугу биле Тываның Улустуң Революстуг Намының тугун дөмейлештирип көөрге, олар аразында ылгалдыг. Намның тугунда база-ла «Хорлоо» демдек бар, ынчалза-даа ону чураанының хевири бир аңгы. Ооң ортузунга кас демдекти эвес,  беш-адырны чураан. Адаанда андазын биле шарыны база хол кадыырын, эң адаанда үнүп орар эртенги хүннү немей чуруп каан. Тыва Арат Республика хөгжүлдениң эгезинде турар араттарның, тараачыннарның чурту дээрзин көргүскени ол деп тайылбырлап болур. «Хорлоонуң» ортузунда беш-адырны чурааны революсчу идеяларның илерээшкини болганы чугаажок.

Кас демдекке хамаарыштыр. Кас демдек делегейниң улустарының хөй кезиинде өртемчейниң болгаш чуртталганың төнчү чок эргилдезин илереткен. Фашистиг Германияның  сүлде демдээ кылдыр ону чуруп алырга, кас демдекти фашизм-биле харылзаштырар апарган. Фашистиг Германия биле сарыг шажынның кас демдектерин дөмейлеп көрүп олургаш, фашист кас демдек дедир көрүндүр чуруттунганын кижи эскерип каар. Сарыг шажынның философиязы-биле фашизм канчап-даа дүүшпес.

Yстүнде бижээнивис сүлдени болгаш тукту Тыва Арат Республиканың күрүне сүлделери кылдыр албан-езузу-биле хүлээп албаан турган. Тываның ниитилел-политиктиг хөгжүлдезиниң угланыышкынының аайы-биле оларны 1923 чылда өскерткен, 1925 чылда ТАР-ның күрүне сүлдезин болгаш тугун албан-езузу-биле хүлээп алган, 1926 чылда IV Улуг Хуралга хүлээп алган Конституцияга оларның утказының тайылбырын  киирген. ТАР-ның сүлде демдээн өскертип тура, ону совет символикага дөмейлештир кылган.

Тыва Арат Республиканың чазааның таңмазында «Хорлоо» демдекти чурааны база солун. «Хорлоонуң» ортузунга алантос чечекти, төнчү чок бодаралдың демдээ балык үүргенелерин, кырынга чартык айны, хүннү, чалбыышты чураан. Чазактың таңмазында бо демдектиң алыс утказы тыва чон эртем-билиглиг болзун, хүн биле айның адаанга кезээ мөңгеде бодарап, сүлде-сүнезини чалбыыш дег хып чорзун дээн боор деп төөгүчүлер, сарыг шажын эртем-билиглиг кижилер санап турар. Тыва Арат Республиканың баштайгы сүлдези, тугу, оларның утказы сарыг шажынның философиязынга үндезилеттинген. Коммунистиг идеология тергиидеп кээрге, ол утка-шынар Тываның күрүне сүлдезинден, тугундан чиде берген.

Россияга ниитилел-политиктиг өскерлиишкиннер болуп, Тыва Республика тургустунганда, сарыг шажынның философиязы ооң тугунче катап эглип келген. Тыва Республиканың күрүне тугунуң дөзүнде үш-булуңчук сарыг өңнүг. Бо туктуң төлевилелиниң автору чурукчу Оюн-оол Саттың тайылбыры-биле алырга, күчүлүг Улуг-Хемниң эриинде ак-көк Тываның ээлери тываларның сүлде-сүзүү өртемчейде бүгү-ле дириг амытаннарның, үнүш-дүжүттүң, агаар-бойдустуң мөңге бодаралын йөрээп турар  сарыг шажын философиязы-биле күштүг дээни ол.

Тыва Республиканың күрүне сүлде (герб) демдээнде эртенги хүннүң херелдеринде халдып орар арат – тыва чоннуң келир  үеге бүзүрелиниң демдээ.

Тыва Арат Республиканың сүлдезиниң болгаш тугунуң дугайында билип алган  чүүлдеривистен кандыг түңнел үндүрүп болурул? Күрүне кандыг сүлде демдектерлиг болуру аңаа хайнып турган ниитилел-политиктиг болуушкуннардан база дыка хамааржыр. Тыва Арат Республиканың тургустунганы, ооң күрүне сүлде демдээ болгаш тугу – Тыва чоннуң  төөгүзүнде эң-не чырык болуушкун.

Шаңгыр-оол Монгуш төөгү материалдарындан белеткээн.