Буян-Бадыргының ат-алдары

Эрткен вектиң эгезинде Тываның девискээринге болуп турган, тыва улустуң амыдырал-чуртталгазының, тыва ниитилелдиң хөгжүлдезиниң уг-шиин ханызы-биле өскерткен болуушкуннарга Даа кожууннуң нояны Монгуш Буян-Бадыргының салдары кончуг улуг. Тывага 1917 чылда Октябрь революциязының чалгыының келгени, 1918 чылдың июнь 16-да Тываның орус болгаш тыва чурттакчыларының чыыжынга тыва улустуң бот-догуннаан чоруун, хамаарышпас күрүнени тургузар эргезин хүлээп көргени, 1921 чылда Тыва Арат Республиканың тургустунганы дээш, өске-даа төөгүлүг болуушкуннар бистен ыраан тудум, Буян-Бадыргының ал-бодунга, ооң салым-хуузунга, ук-салгалынга, ниитилел-политиктиг ажыл-чорудулгазынга сонуургал улгадып, Тываның күрүне апарганынга ооң салдарын улам-на илези, улам-на чөптүү-биле тодаргайлап турар апарган бис.

Тыва, орус чоннарның төлээлериниң 1918 чылдың июнь 16-да чыыжынга тыва улустуң бот-догуннаан чоруун, хамаарышпас күрүнени тургузар эргезин хүлээп көргени Буян-Бадыргының революсчу болуушкуннарга, Совет Россияга хамаарылгазын өскертипкен деп чамдык төөгүчүлер санап турар. Совет эрге-чагырганың тыва улустуң бот-догуннаан чоруун, хамаарышпас күрүнени тургузар эргезин хүлээп көргени ийи чоннуң аразында дайын-чааны болдурбайн барган. Ук-ызыгуурундан-на амыдырал-чуртталгаже бир янзы көрүштүг Буян-Бадыргы ноянның ниитилел-политиктиг үзел бодалынга Тывага өскен, тыва улустуң чуртталгазын эки билир революсчу Иннокентий Сафьянов кончуг салдарлыг болган. Сафьянов биле Буян-Бадыргының эш хуузунда найыралы, орус болгаш тыва чоннар эптиг-демниг, кожа-хелбээ чурттазын деп оларның бодалы Тыва Арат Республиканы тургузар дээш чаңгыс баг ажылдаарынга дузалаан. Олар 1921 чылдың июнь айда Даа биле Бээзи кожууннарның чонунуң чыыжын, ооң соонда дораан-на август айда Таңдының Суг-Бажынга бүгү Тываның чоннарының төлээлериниң чыыжын эрттиргеш, Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан. Тыва күрүнени тургузарын Сафьянов биле Буян-Бадыргының дүргедеткенинде чылдагаан-на бар. РСФСР-ниң даштыкы херектер талазы-биле улус комиссары Г.В.Чичерин «урянхай айтырыын» Тываны Моол­га каттыштырып каары-биле шиитпирлээрин саналдап турган («Тываның төөгүзү», II том). 

Буян-Бадыргының Тываның күрүне болганынга кончуг улуг ужур-дузазын Шолбан Кара-оол Тываның Баштыңы эрге-дужаалды ээлээн соонда, херек кырынга хүлээп көрүп эгелээн. Политиктиг репрессияга таваржып, актыг черге тыва күрүнениң болгаш тыва чоннуң дайзыны деп буруудаткаш, 1932 чылда адып өлүрткен Тыва Арат Республиканың Чазааның Даргазы Монгуш Буян-Бадыргыны Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2007 чылда Чарлыы-биле бүрүнү-биле агарткан. Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга болгаш тургузарынга акша-хөреңгини, 2011 чылды уткуп тура, Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле эрттирген ачы-буян кежээзинге чыгган. Тураскаалдың Ачы-буян фондузун тургускан. Бо фондунуң, чоннуң, Тыва Республиканың Чазааның кады ажылының ачызында Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга херек акша-хөреңги чыгдынган. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын байырлап эрттирип турда сентябрь 5-те Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыга тураскаалды Национал музейниң чанынга тургузар. 2012 чылдың май 5-те тыва күрүнениң үндезилекчизи, Тыва Арат Республиканың Чазааның Даргазы Монгуш Буян-Бадыргының ат-алдарынга тураскаадып, «Буян-Бадыргы» орденни Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң тускай Чарлыы-биле доктааткан. «Буян-Бадыргы» орденниң хевири чуртталганың мөңге эргилдезиниң демдээ Хорлоога дөмей, ооң ортузунда Буян-Бадыргының овур-хевирин чураан. Бо орден Тыва Республиканың дээди шаңналы «Тыва Республика ордениниң» дараазында чергелиг бедик ачы-хавыяазы.

Монгуш Буян-Бадыргының ук-салгалының дугайында. Ноян агайындан ажы-төл чок болган. Баян-Тала Монгуштарының Ак-Чалаң деп кижиниң уруу Хандыжапка Буян-Бадыргы ынакшаан. Ол ынакшылдан оларның Алдын-Куй уруу төрүттүнген. Элээди назынында уруу Буян-Бадыргыны көрген, ол ооң ачазы дээрзин улустарның чугаазындан билир чораан. Бир катап ол хой кадарып чорда, Буян-Бадыргы аъттыг келгеш, бажынче чыттап эргелеткеш, салаазынга мөңгүн билзек суп бергеш, чидирбес сен деп чагаан. Бичиизинде ол билзекти чидир ойнап алганынга Алдын-Куй хомудап чораан.

Алдын-Куй улуг кыс апаргаш, Монгуш Комбуй-оол-биле өг-бүле туткаш, Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак суурга чурттап чораан. Өг-бүле Самбуу, Яков, Володя деп оолдарлыг, Александра, Оюмаа, Екатерина деп уругларлыг болган. Буян-Бадыргының ук-салгалы бистиң аравыста өөр-өнер чурттап чоруур.

Шаңгыр-оол Монгуш парлалга материалдарындан белеткээн.

"Шын" солун