Найысылалывыс төвү 1937 чылда

«Бир чуруктуң төөгүзү»

Чурукта: 1937 чыл. Кызылдың Ленин биле Чүлдүм кудумчуларының белдири. Ленин кудумчузун бир дугаар чаагайжыдып эгелээн үе. Туктар туткан пионерлер май байырлалдарының үезинде төп кудумчуну куду чыскаалыпкан чоруп олурар. ТАР-га 1920 ажыг чылдарда пионерлер организациялары тургустунган, а 1937 чылда оларның саны көвүдээн турган.

Өртке удур албан чериниң суургазындан соңгу чүкче углуг тырттырган чурук. Ол үеде өртке удур албан чериниң суургазы амгы Арат шөлүнүң (төөгү арыннарында чамдык чүүлдерде ук суурганы Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының орнунга турган деп бижип турар) девискээринге турган. В.Ермолаевтиң ук суурга кырындан хоорайны ол-бо чүктерже тырттырганы чуруктары хөй. ТР-ниң Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң төөгү килдизиниң эргелекчизи Шончалай Ондарның чугаалап турары-биле алырга, чурукта чуртталга бажыңнарының бирээзинге фотограф В.Ермолаев боду чурттап чораан.

1.Амгы үеде бо девискээрде Ленинниң тураскаалы бар. Ус-шевер скульптор Б.Дюжев болгаш архитекторлар А.Заварзим, В.Ровновтуң ажылдап кылганы Владимир Ленинниң овур-хевирин сиилбээн хүлер тураскаалды 1970 чылда тургускан.

2.Чүлдүм кудумчузунуң хем эриинден хоорай талазынче турар бирги бажыңның ийи суургазы көстүп тур. Ол дээрге амгы үеде республиканың хан кудар станциязының оран-савазы-дыр (Кызыл партизан, 33). Бажың 1914 чылда туттунган. Аңаа эгезинде элчин чери, а 1940-1944 чылдарда ССРЭ-ниң ТАР-га төлээ чери турган. 

3. Мында амгы үеде ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) бажыңы турар. Архив документилери езугаар алырга, ол бир дугаар ТАР-ның Чазааның Бажыңы болуп, 1942 чылдың чазынында ажыглалче кирген. Ол төөгүлүг болуушкунну 1942 чылдың апрель 11-де оран-саваны ажыглалче кииргениниң дугайында акт бадыткап турар.

Арат шөлү ук-төөгүзүнде өрт чериниң шөлү, садыг-саймаа шөлү база В.Ленин шөлү деп аттарны эдилеп келген. Ол 1977 чылда архитектуразы кайгамчык чараш Тываның В.Көк-оол аттыг Национал  театрының ажыттынганы-биле аян-шинчи кирген. 1984 чылда ооң дал ортузунга Тываның ат-сураглыг даш чонукчулары С.Көгел, Д.Тойбу-Хаа, Б. Байындының сиилбээни фонтан турупкан. Амгы үеде Арат шөлүн 115 мантралыг мани хүртүзү база каастап турар. Шөлге республиканың культура-массалыг хемчеглерин эрттирери чаңчыл апарган.

Хоорайның төвү Тывага элчин чериниң төлээлериниң кежигүнү Максим Крючковтуң  төлевилели-биле 1914 чылда туттунган. Амгы үеде ук төлевилел хоорай тудуунуң кол үндезини болбушаан.

Шончалай Мааты-оол белеткээн.

"Шын" солун