«Тыва ЭКСПО – 2014. Күс»

Август 22-24 хүннеринде Кызылга регионнар аразының «Тыва ЭКСПО – 2014. Күс» делгелгези болган. 12 дугаар эртип турар делгелгениң киржикчилеринге ТР-ниң экономика сайыды Елена Каратаева, делгелгениң күүсекчи директору Сергей Власенко, Тыва Республикада РФ-тиң Президентизиниң төлээзи – федералдыг инспектор Татьяна Монгуш олар байыр чедирген. 

Аалчылар делгелгениң киржикчилериниң саны чылдан чылче өзүп, ооң географтыг девискээриниң делгемчип олурарын демдеглээннер. Тыва Республиканың Чазааның болгаш Новосибирск облазының удуртулгазының аразында садыг-экономика, эртем-техника болгаш культура талазы-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгазы езугаар 2004 чылдан бээр болуп келген «Тыва – ЭКСПО» мооң мурнунда хөй кезиинде Сибирь регионнуң бараан бүдүрүкчүлерин чыыптар турган болза, а бо чылын Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан база киржикчилер келген. Ниитизи-биле делгелгеге 96  компаниялар болгаш  бүдүрүкчүлер боттарының барааннарын болгаш ачы-дуза чедирилгезин чонга таныштырар күзелин илередип, киржикчилер даңзызынга баш бурунгаар бүрүткеткен турган болза, а херек кырында оларның саны 120 ашкан.

Чаңчыл езугаар «Тыва ЭКСПО» «Сүбедей» спорт комплекизинге «Тудуг. Энергетика. ЧКА», «Чоннуң хереглел барааннары болгаш хандырылгазы» база «Аъш-чем» бөлүктерге ажылдаан. Ынчалза-даа делгелге эрткен санында бир онзагай овур-хевирлиг болуп турары чугаажок. Бо удаада делгелгеде тудугга хамааржыр барааннар эвээш, а аъш-чем, идик-хеп аймаа арбын болуп турары көскү. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели-биле ажылдап турар кожууннардан келген бараан бүдүрүкчүлери делгелгениң киржикчилериниң ниити санының 50 хуузун ашкан.

 Делгелгениң киржикчилери 12-ги «Тыва-ЭКСПО» дугайында мынчаар чугаалап турар:

Василий Понамарев, «Сибирьский кедр» садыг-бүдүрүлге компаниязының удуртукчузу:

— «Тыва-ЭКСПО» делгелгезинде 4 дугаар киржип тур бис. Янзы-бүрү хевирлерлиг чазаан стол-сандайлар, шкафтар, орун-дөжек болгаш оон-даа өске эт-сеп, ыяш хоолуг пластик соңгалар, эжиктер – бистиң бүдүрүп турар барааннарывыс ол. Бо бүгү барааннарның онзагай чүүлү —  кижилерниң кадыынга хора чедирбези, оларны кылырда химиктиг бүдүмелдер ажыглавайн турары. Бистиң кылганывыс эт-сеп-биле дериттинген бажыңга кирип кээрге, чыды безин чаагай арга-арыгда келген-биле дөмей. Натуралдыг ыяштан кылган эт-сеп ээлеринге үр хуусаада бараан болур. Ооң бир онзагай талазы – каасталгазы. Бистиң бүдүрген барааннарывыска дөмейлежир эт-сеп бо Сибирь девискээринде чок. Даштыкы хевири, шынары байларның Италиядан эккеп турары эт-севи-биле дөмей. А олардан  барааннарывыстың өртектериниң таарымчалыы-биле ылгалдыг бис.

Наталья Кабукина, Новосибирск хоорайда «Индий тоол» садыының ээзи.

— Бо делгелгени дыка эки организастап турар-дыр. «Сүбедей» спорт комплекизиниң оран-савазы бараан делгээринге таарымчалыг, делгем, чараш-тыр. Индий национал хепти, ылаңгыя херээжен кижиниң каасталгаларын – сырга, билектээш, чинчилерни сонуургаар улус хөй-дүр. Барааннарывысты индий өңнүктеривис биске дорт эккеп берип турар болгаш оларның өртээ чиик. Чурттакчы чонуңар эвилең-ээлдек-тир. «Тыва – ЭКСПО - 2015» болур болза, база катап аалдап кээр бис.

Надежда Ромашенко, Москва хоорайдан хуу сайгарлыкчы:

—   Россияга бүдүрген орус чоннуң национал хөөннери сиңген чуруктарны, көжегелерни, орун-дөжек шывыгларын садып тур бис. Оларны удазын-хендирлерден аргаан, өртээ чиик, шынары бедик. Бистиң бараанывысты каяа-даа чорувуста бажыңын арыг-силиг, чараш болдуруксаар херээженнер оюп эртпес. А Кызылда база езулуг херээженнер хөй-дүр. 

Дмитрий Дук, Абакан хоорайдан келген дарган:

— «Тыва ЭКСПО» делгелгезиниң соонда садыывыстың Кызылда салбырынга садып алыкчылар саны өзер, харын-даа Абаканга кээп улуг чагыгларны киирер-дир. Сөөлгү үелерде одалга суугуларын хереглээр улус көвүдээн.  Бо делгелге соонда база ажыктыг керээлер чардынар дээрзинге бүзүреп тур бис.

Наталья Хромсова, Хакасияда ары чигири ажаар ажыл-агыйның удуртукчузу.

— Ары чигирин Тывада ийи дугаар садып кээп тур бис. Баштай келгенивисте тус черниң чурттакчы чону ары чигириниң хевирлерин орта билбес турган. А бо удаада олар ары чигириниң кайызын кандыг аарыгларны эмнээринге канчаар ажыглаарын, кайызын каяа хереглээрин эки билир апарган болдулар.

Хөй бүдүрүлге барааннарының аразында латин дылда бижиттинген күш-ажыл дептери болгаш оон-даа өске пенсия дугайында шаандагы документилерни  база делгээни солун. ТР-ниң Пенсия фондузунуң ажылдакчызы Светлана Кенденниң чугаалап турары-биле, ону Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеттингенинден бээр 100 чыл оюнга тураскааткан. Пенсия фондузу делгелгеде  4-5 чыл улаштыр киржип турар.  Чонга пенсия адырында хоойлу өскерилгелериниң  дугайында тайылбырлавышаан, оларның айтырыгларын шиитпирлеп турарлар.

Делгелгеде национал хептер, школачыларга формалар даарап турар биче бүдүрүлгелер база эвээш эвес киришкен. Ылаңгыя теве, сарлык, хой-өшкү дүктеринден бүдүрген хептер, суй белектер эңмежок. Удавас болур ийи дакпыр улуг байырлалдарывыс аалчыларынга сөңнээривис Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан янзы-бүрү суй белектерни «Челээш» реклама агентилели бараалгаткан.

Ол хүннерде делгелгениң киржикчилериниң аразында мөөрей база чарлаттынган турган. Билдилиг жюри кежигүннериниң ажылдаан түңнелинде  бараанының орулга киирип турары эки, өске ажыл-агыйлар-биле чарганы кады ажылдажылга керээлериниң саны хөй, бүдүрген барааннарының  шынары бедик бүдүрүлгелер илерээн база алдын медальдарга төлептиг болган.

Оларның бирээзи – Сүт-Хөл кожуунда «Алдыы-Ишкин» КYК. Ооң удуртукчузу Долаана Сат: «Делгелгеге бир дугаар киржип, холувус-биле кылганывыс тыва национал аъш-чемивисти делгедивис. Ол биске өскелер-биле арга-дуржулга солчур, бүдүрген бараанывысты чонга таныштырар арганы берди. Янзы-бүрү хевирлерлиг ааржы-куруттарывысты, өреме, саржаг, чөкпээвисти, баскан, шөйген быштактарывысты, тыва далганны, чиңге-тараавысты, боова-боорзаавысты чон аажок сонуургап садып алдылар. Мооң мурнунда бараанывысты Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарга садып турдувус. А бо делгелгеге киришкеш, бараанывысты хоорайга база садар болзувусса, ажырбас-тыр деп билип алдывыс. Чонувус тыва аъш-чемге ынак-тыр.

Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң көдээ ажыл-агыйны деткип турарынга канчаар-даа аажок өөрүүр-дүр бис. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң ачызында боттарывыстың инектеривистиң ажыын көрүп эгеледивис. Төлевилелде киржип, шаңнал ап турарывыска чоргаарланыр-дыр бис» — деп чугаалаан.

Ол ышкаш Кызыл хоорайда суй белектер бүдүрүлгези  «Tyva present» «Адырның лидери» номинацияга, хуу сайгарлыкчы Клара Донгактың «Ужук» дааранылга цеги «Чаңчылдар болгаш шынар» номинацияга, Новосибирск хоорайда полиэтиленден бараан бүдүрген бүдүрүлгези «Интербэг плюс» «Шынарның демдээ» номинацияга, Кызылдың «КроккЭнерго»  инновациялыг компаниязы «Инновациялар болгаш сайзырал» номинацияга  тиилээн.

Делгелгениң түңнелинде бараан бүдүрүкчүлери – хереглекчилерин, а садып алыкчылар сурап-дилээнин тыпкан деп болур. Күскү делгелгеге бараан эргилдези 24,6 млн. рубль, а садып алыкчылар 30 муң хире болган. Ниитизи-биле 2014 чылдың часкы, күскү «Тыва ЭКСПО» делгелгелериниң киржикчилериниң бараан эргилдези  44 миллион ашкан. Онзагай барааннар чиик өртектери-биле кызылчыларның болгаш найысылалдың аалчыларының сонуургалын болдурган. 

Шончалай Мааты-оол.

"Шын" солун