Тыва кижи чаныксаанда кандыг ийик!

Чаңгыс чер-чурттуглар съездизинден чүүл

Август 21-де ТР-ниң Чазак Бажыңынга чаңгыс чер-чурттугларның съездизи ажыттынган. Россияның аңгы-аңгы хоорайларында, республикаларында ажылдап-чурттап чоруур, ол ышкаш кожавыс Моол, Кыдаттан келген чаңгыс чер-чурттугларывыс төөгүлүг ол чыышка киришкен. Съездини ТР-ниң Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол ажыткаш, эге сөстү алган.

Республика улуг юбилейлерниң бүдүүзүнде хайымныг ажыл-иште чоруп турарын тайылбырлааш, Шолбан Валерьевич ол анаа-ла байырлал эвес, а Тыва күрүнениң чүс чыл дургузунда чаартылгаларынга, чедиишкиннеринге хамаарыштыр улуг түңнелди үндүрер, ол ышкаш келир чаа чүс чылда амыдырап-чурттаарының сорулгаларын салыр төөгүлүг үе-чада дээрзин онзалап демдеглээн.

Байырлалдарга уткуштур республикада улуг ажылдарның, ылаңгыя төлевилелдерниң боттаныышкыны чедиишкинниг чоруп турарын аалчыларга Чазак Даргазы допчузу-биле таныштырган. Ылаңгыя «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» төлевилел чүгле бок аштап-арыглаары-биле холбашбаан, а кижилерниң сагыш-сеткил арыглаашкыны, башта хоозуралдан адырлыры-биле, чырык бодалдары-биле холбашканын айтып, долгандыр турар байдал — ээнзирээн кажаа-хораалар, кагдынган болгаш хоозураан ажыл-агыйлар оран-савалары каракка чаржынчыг көстүп турда, өзүп орар салгалды ажылгыр-кежээ, чараш чүүлче  чүткүлдүг кылдыр кижизидери болдунмас, ынчангаш чонну чаагай амыдыралче кыйгырарда, бо бүгүнү өскертир, арыглаар, кылыр, септеп-селиир ужурлуг. Ажылгыр-кежээ, чогаадыкчы, сагынгыр-тывынгыр кижилерге даянып, байдалды эки талаже өскертир ажыл идепкейжээнин, ону эдериниң тодаргай чижек планнары 1,5-2 чыл бурунгаар-ла кылдынып эгелээнин, ылаңгыя найысылал Кызылда ол талазы-биле эки көргүзүглер чедип алдынып турарын дыңнаткан. Кызыл найысылал хоорай болганда, ол республиканың арны болуп, каас­чараш, чылыг, чырык болур ужурлуг, ону чедип алыр дээш хайымныг ажыл чоруп турар. Ооң-биле чергелештир көдээниң сайзыралы база кичээнгейде. Ылаңгыя оруктар септелгези, чаагайжыдылга кол черни ээлеп турар. Бүдүрүкчүлерге деткимче улгаткан. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң эки үре-түңнелдери көстүп келген. Ол деткимчениң механизмнерин сайзырадыр ажылдар уламчылап турар дээрзин Шолбан Валерьевич илеткээн.

— Ылаңгыя хоочуннар-биле, көдээниң ишчилери-биле ужуражылга үезинде үнелиг санал-оналдар болгаш чөптүг шүгүмчүлел кирип турар, хөй-ниитиниң болгаш чурттакчы бүрүзүнүң үнүн дыңнап, болур-чогууру-биле хемчеглерни ап турар бис.

Чуртталга оран-савазының тудуу шуудаан деп болур, ынчалза-даа хөй чылдарның дургузунда тудуг индустриязы шуут турупкан турганындан амгы чедип алган темпивисти безин күштүг деп чугаалаары болдунмас. Ол темпини кошкатпас дээш, ылаңгыя хууда чуртталга оран-саваларының тудуунга деткимчениң механизмнерин ажылдап кылыр дээш кызыдып турар бис. Хууда инвестициялар талазы-биле Россияда 20 дээре ажылдыг черлерниң санынче кирген бис.

Республикавыска чедери берге дың-на чаңгыс оруувус автомобиль оруу, агаар оруунга хамаарыштыр чугаалаарга, амгы шагның улуг самолеттары бистиң аэропорттан ужуп үнүп, аңаа хонуп шыдавас,  электри энергиязы чедишпес – кол бергедеп турар айтырыывыс ол. Тудуг индустриязының инфраструктуразын тургузарынче бүгү күштү углап турар бис. Чоннуң деткимчези, бүзүрели биске күштү берип турар. РФ-тиң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң Тывага онза хамаарылгазы – ол Тывага ийи катап келген, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгунуң деткимчези чонувуска эки амыдыралче бүзүрелди берип, күжениишкинниг ажылдаар арганы берип турары өөрүнчүг. Кызыл—Курагино демир-орук тудуу база бо удуртукчуларывыстың деткимчези-биле болу бээриниң  барымдаазы бар.

Хостуг ажыл-чорудулганың кижилери, силерниң үнелелдериңер, санал-оналдарыңар биске дыка херек. Республиканың моон соңгааргы хөгжүлде-сайзыралы силер-биле ажык чугаадан база хамааржыр, чалалгавысты алгаш, чедип келгениңер өөрүнчүг-дүр.  Республика, шынап-ла, улуг байырлалдарга шыңгыы белеткенип турар, чедиишкиннеривис база бар. Каш-ла хонук арткан, ынчангаш ажыл улам шапкынчаан, салган сорулгаларның күүселдезин черле чедип алыр бис дээрзинге идегеливис улуг.

Сентябрь 5,6,7 хүннеринде болур байырлалдарже Силерни чалап тур бис. Аңаа чурттуң бирги удуртукчузу – В.В.Путин келир, ол Силерге база солун боор. «Азия төвү» тураскаалдың комплекизиниң база Аныяктар ордузунуң ажыдыышкыны, чаарттынып септеттинген Улусчу чогаадылга төвү, Национал музей, Национал театрның эжиктери ажыттынар. Малчыннар Наадымы, Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 100 чылы, Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылы – бо байырлалдар чонувустуң патриотчу сеткил-хөңнүн бедидер дээрзи чугаажок.

Амыдыралдың бедик деңнелинде чурттап чоруур Силер бүгүдеге төрээн чуртуңарга, ажылдап чорааныңар республикаңарга келген хүннериңер солун, уттундурбас болуп, чоргааралды оттурар боор. Силерни аңгы-аңгы хоорайлар, республикалар, чурттар-биле бисти харылзаштырар «көвүрүглеривис» — Тываның элчиннери деп көрүп, мындыг ужуражылгалар бисти улам быжыг каттыштырар, ынчангаш улуг хүндүткел-биле бичии төрээн чуртуңарже «кирип моорлаңар!» деп чалап тур бис, төрээннер – деп, Шолбан Валерьевич аалчыларынга байыр чедирген.

Тываның ат-сураглыг күрүне ажылдакчыларының бирээзи, Москвада ажылдап-чурттап чоруур Чимит-Доржу Байырович Ондар аалчылардан кымны мурнай сөс алды:

— Россияның кайы булуңнарынга четпедим дээр, бистиң Тыва ышкаш чараш чер ховар-дыр. Ыракка чурттап чоруурга, кижиниң чурту улам эргим апаар, ооң чаартылгалары, чедиишкиннери, өзүлдези сеткилге дыка өөрүнчүг. Аныяк, шимченгир, сагынгыр-тывынгыр удуртукчулуг республиканың Чазааның бурунгаар базымнары көскү-дүр. Бүдүрүлгелер бойдуска хора чедирбес амгы шагның технологиялары-биле ажылдап турар-дыр. Культура-спорт объектилери хөйү-биле немежип, чаарттынып турар. Бистиң Национал музей ышкаш чараш, чаа музей Россияда чок деп болур. Эң-не кол чүүл – ТР-ниң Чазаа биле парламент бот-боттарын билчириниң байдалында ажылдап турары. А мал бажының саны ийи катап өскен-дир. Кылыр ажылдар ам-даа хөй, хоочуннарның арга-сүмези кичээнгейде, ол эки-дир.

Мен бо съездиже чалатканымга дыка өөрүп тур мен. Кады ажылдап чораан эш-өөрге, амгы шагның аныяктарынга ужуражып, оларның ажыл-херээн, бодалдарын дыңнаары солун-дур. Арай-ла чамдык солун,   хүндүткелдиг, төлептиг кижилеривис кээп шыдавайн барганы харааданчыг-дыр. Ынчалза-даа моон соңгаар эрттирерде съездини элээн калбартып, күштелдирер херек. Ырак-узакта чонувусту кыдыынга арттырбайн киириштирээлиңер. Москвага бо талазы-биле ажылды холга алырын аазап болур мен. Төрээн республикавыс  чечектелип турар-дыр. Аңаа канчап өөрүвес боор. 1990-2000 чылдарның хоозурал, буураашкынының салдары, чеже-даа берге болза, ону ажып эртип шыдаан. Ажыл-херектери, бодалдары арыг, сагыш-сеткили бай кижилер – аныяктар  чуртувусту улам чаагайжыдар дээрзинге бүзүрээр мен.

Виктор Яковлевич НОРБУ, Даштыкы экономбанкының төлээзи:

— Мен төрээн Тывавыстың агым хемнерин көргеш, бо  хире хөй хемнер, сугларны канчап чонга ажыктыг кылдыр ажыглаарыл деп бүгү назынымда бодап чордум. Ол талазы-биле он чыл ажыг ажылдап келдим. Мээң диссертациямның ады безин ындыг–«Хемнер агымнарының күжүн – чонга». Электри энергиязы чедишпес Тывага хемнер агымының күжү-биле ажылдаар электростанциялар садып алыры чугула. Аңаа кандыг-даа плотиналар туткан херээ чок, бойдуска хора чедирбес, балык-байлаңнарны-даа олар хоюспас. Бо бүгүге хамаарыштыр күрүнеден хөй акша-даа үнмес. Кады ажылдажылгага белен мен. Силер чүгле Внешэкономбанкының удуртукчузу-биле ужуражыр аргазын тып, кады ажылдажылга дугайында дугуржулгадан чарып алыңар. Бистиң банк 80 ажыг регионнарның аразындан 80 хирези-биле дугуржулгалыг ажылдап турар.

Тывасвязьбанкының  удуртукчузу-биле ужураштым. Улуг харылзааже үнер херек. Чон бичии акша үндүрүп алырда безин хөй үе-шагын чидирип турар-дыр, ынчангаш кадрлар-биле ажылды, ажылдың ниити системазынга хамаарыштыр сүмелеримни бердим. Бөгүн 2 шакта семинар эрттирер мен, аңаа база улуг чугааны кыла бээр бис.

Москва облазын хой эъди-биле хандырар дугайында керээ чардынган-дыр, ону дүрген боттандырып эгелээри чугула. Москва облазы партнер апаар болза, дыка онза ышкажыл.

Ажыл-херекчи төлевилелдерге болгаш өске-даа чугула чүүлдерниң күүселдезиниң дүшкүүрлүг байдалын чавырылдырар, ону дүргедедирин харыылаар тускай орган, агентилел тургузуп алыр болза эки эвеспе.

Кызылдың сайзырап турары көскү-дүр, өөрүнчүг-дүр. Ынчалза-даа мээң бодалым-биле «Азия төвү» тураскаалды ап кааптар болза, сагышка дыка-ла анчыг-дыр, амыдыралывыстың кезии апарган тураскаал-дыр. Чаа, бедик утка-шынарлыг комплекс турар-ла ыйнаан харын, ынчалза-даа Деминниң ажылын хоорайның бир черинге черле тургузар болза эки-дир. Эрик кыдыынга-даа болгай-ла, С.Токаның тураскаалының дужунда кудумчу кежилдир сесерликке-даа чоп салып болбас деп.

Чалалга дээш четтирдим, аал-чуртче кезээде кижи сагыш-сеткилинден чүткүп чоруп олурар боор чүве, чылдагаан тыпты бээрге-ле, шуут амырап каар. Бо удаада сургакчылавышаан, ажыл-херек чогутпушаан, байырлалда киржип келгеним бо, чер-чуртувусту төлептиг ээлеп, сайзырадып чорууруңар дээш мөгейип тур мен.

Иван Петрович ЛАВРИНЕНКО, Ермаковск району:

— Тыва — мээң ийи дугаар чуртум. 1974 чылда Бии-Хем кожуунга кол зоотехниктеп ажылдап эгелээн мен, 24 харлыг аныяк эр турган мен. Хой төрүп эгелей берген үелерде малчыннарның аалдарынга ээлчежип чедип, 2-3-даа хонар турган бис. Ынчангаш чедиишкиннеривис, көргүзүглеривис-даа тергиин. Мал чеминиң белеткелинге чүгле машина-техниканы эвес, ада-өгбелеривистиң ажыглап чорааны аргазы хол-биле база оранчок хөйнү белеткедип ап турдувус. 1,5 метр кылын доштарны доңургаш, сиген кезер шөлдеривиске чазын аппарып каар бис, ынчаар хову-шөлдерни суггарып ап турган бис.

Каа-Хем районнуң «СЭКП-ниң ХХV съездизи» совхозка директорлап турган үемде база ажыл-агый мурнакчыларның санынга турган. Тывага арга-дуржулгалыг кадр болуп каңналган мен. Ынчангаш Тываның салым-чолу дээш кезээде сагыш аарып чоруур мен. Ермаковск ырак эвес, эш-өөр, коллегалар-биле ам-даа арга-дуржулга солчуп, харылзажып чор бис.  Ылаңгыя чылгычылар-биле харылзаам быжыг.

Бо дүне орай келгеш, Кызылды эргий машиналыг халыттым. Найысылал чаарттынып турар-дыр. Ол, шынап-ла, көскү-дүр.

Эргим өңнүктер, сагыжымны дүвүредип чоруур чаңгыс чүүлдү чугаалаксап тур мен. Эрткен чылын кээп чорааш, Николай Владимирович Борбалдай-биле кады аъттыг элээн тайгаларны кезидивис. Арга-арыгның өрттенип үрелгени болза-даа  эмин эрттир-дир. Арга-арыг – Тываның үнелеп четтинмес эртинези-дир, ону кадагалап көрүңер. Шаанда ол тайгаларга 40 чыгыы бригадалар ажылдап турган: сиген белеткеп, кат, тоорук, мөөгү чыып.

Ермаковскиде хөй тывалар чурттап, ажылдап турар. Аныяк эмчилер хүндүткелди чаалап алган ажылдап турлар. Ермаковскиге  Тываның элчини болурунга белен мен – дээш, Иван Петрович Ермаковск районунуң баштыңының байырын дамчытпышаан, белээн Шолбан Валерьевичиге сөңнеди.

Рита Петровна Сумба өг-бүлезиниң аайы-биле хөй чылдарда баштай ГДР-ге, ооң соонда ФРГ-ге ажылдап-чурттаан. Ленинград университединиң чөөн чүк факультедин дооскан. Бонн хоорайның музейинге эртем ажылдакчызы болуп ажылдаан. Ам Москвада. Күш-ажылчы базымын Тываның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге эгелээн. Т.Ч.Норбу, М.Б.Кенин-Лопсан олар-биле ажылдап чораан. Делегейниң аңгы-аңгы чурттарынга делгелгелер организастап келген арга-дуржулгалыг болгаш, Индияга база Непалга «Тывада хамнаашкын болгаш сарыг шажын» делгелгени эрттирерин сүмелээн. Шолбан Валерьевич республиканың сонуургалдарын хандырып, билдилиг юридиктиг үделге турар болза, эгелээшкинни деткип болур дээрзин харыызынга айытты.

Алла Знаменская Санкт-Петербург хоорайда дээди өөредилге черинде англи дыл башкылап турар. Оон аңгыда ол Соңгу найысылалда Тывадан чаңгыс чер-чурттугларының хөй-ниити организациязын удуртуп турар. Сөөлгү чылдарда Санкт-Петербургта тыва студентилер «Мен – тыва мен» дээш чоргааралы бедип турарын, диплом алган соонда ыяап-ла Тывазынга ажылдаксап турарын айытпышаан, информация төвү тургузуп алыксап турарын чугаалаан. Шолбан Валерьевич оларны деткиирин аазаан.

Новосибирскиде Сибирьниң ЭА-ның филология институдунда ажылдап турар Жанна Юшабиле Москвада эртем-шинчилел институдунда ажылдап турар Марина Монгуш олар Тываның Баштыңынга боттарының ажылының үре-түңнели болур номнарын, альбомнарын белекке сөңнээн.

Кыдатта чурттап чоруур тываларның өмүнээзинден  изиг байырны арыг тыва дылга чугаалавышаан, Вузай Баточир дээр аныяк кижи база Шолбан Валерьевичиге суй белектерни сөңнээн.

Ужуражылганың түңнелинде санал-оналдары болгаш Тыва дээш сагыш човаашкыны дээш аалчыларга Ш.В.Кара-оол өөрүп четтиргенин илередип, эки дыштанып алырын, даарта болуп эртер секциялар ажылынга идепкейлиг киржирин күзеп, кежээ филармонияга болур сураглыг ыраажы Сайын-Хөө Намчылактың концертинче чалаан.

Ол концертке Тываның Баштыңы  сураглыг хөгжүмчү, Россияның Улустуң артизи Даниил Крамерге болгаш Сайын-Хөө Намчылакка өөрүп четтиргенин илередип, суй белектерни  сөңнээн. А ыраажы чаңгыс чер-чурттуувуска чанып келгеш,  шөлээн дыштаныр «өрегелиг өглүг, өремелиг шайлыг» болзун дээш квартираның дүлгүүрүн сентябрьда тыпсырын аазаан.

Август 22-де аалчылар беш аңгы секцияларга семинарларны, «төгерик столдарны» эрттирген. 

Светлана Балчыр.

"Шын" солун