«Өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг»

Губернатор төлевилели

Бо чылын дээди өөредилге черлеринче Тывадан чеже доозукчу кирип алганын база ооң түңнелдерин билип алыр сорулгалыг ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының кадрлар белеткелиниң болгаш профессионал өөредилге салбырының консультантызы Ольга Дуюнгаровна Очур-биле баш бурунгаар дугурушкаш, ужуражып чугаалаштым.

— «Өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилели ажылдап эгелээн болгай, профессионал өөредилге черлеринче доозукчуларның киирилдези бо чылын өске чылдарга бодаарга, онзагай болган боор аа?

— Республиканың киирилде комиссиязы дээди өөредилге черлеринче тускай көрдүнген олуттарны  «Өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелге дүүштүр чоруткан. Төлевилелди боттандырары-биле база Тываның доозукчуларынга кадрлар белеткели дээш тускайлаан чагыг езугаар Россия Федерациязының  64 дээди өөредилге черлеринче 871 бюджеттиг олутту, ооң иштинде ТКУ-га 95 олутту база Тыва Республикадан дашкаар 63 дээди өөредилге черлеринче 776 олутту аңгылаан. Абитуриентилер аразында эң-не улуг конкурс медицина, педагогика, юридиктиг, экономиктиг өөредилге черлеринге болган.

Дээди өөредилге черлеринче билдириишкин киирген 3199 абитуриентиниң 1056-зы (33%) — хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң уруглары, 746 (23,3%) — амыдыралы чегей өг-бүлелерниң уруглары, 134 (4,2%) — чиигелделиг категорияга хамааржыр (инвалидтер, өскүстер, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан) уруглар, 1598 (50%) дээди эртеми чок уругларлыг өг-бүлелерниң ажы-төлү бооп турар.

Бо чылын Тывага бюджеттиг олуттар берген чамдык дээди өөредилге черлери:  Москваның национал технологтуг эртем-шинчилел университеди 20 олутту, Москваның И.Федоров аттыг күрүнениң парлалга университеди 9 олутту, Казаньның культура болгаш уран чүүл күрүне университеди 1 олутту, Москваның Ломоносов аттыг күрүне университеди 10 олутту, Күрүнениң Москвада педагогика университеди 20 олутту, Күрүнениң Уралда экономика университеди 2 олутту аңгылап берген.

— Ломоносов аттыг күрүне университединче 10 олут берген-дир. Ынаар кымнар киргенил?

— База-ла губернатор төлевилелиниң иштинде кирип турар уруглар хамааржыр. Оларның 5-жи киирилде баллдары-биле кирген.

— Арткан 5 олутту канчаарыл?

— Дээди өөредилге черлеринче тускайлаан олуттар федералдыг бюджетке хамааржыр. Ынчангаш бистер чүнү-даа чидирбес бис, ол олуттар ниити конкурсче (РФ-тиң шупту регионнарының доозукчуларының конкурузунче) кире бээр. Дээди өөредилге черлеринче800 тускайлаан шынзылгаларны болгаш керээлерни абитуриентилерге тывыскан.

«2014-2020 чылдарда өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелин боттандырар сорулга-биле:

— ТР-ниң Өөредиле болгаш эртем яамызы биле Тываның Күрүне университеди кады ажылдажылга дугуржулгазынга атты салган;

— 95 абитуриентини тускайлаан олуттарга хүлээп алыры-биле Тываның Күрүне университеди 18 муниципалдыг өөредилге черлери-биле дугуржулганы кылган;

— Тываның Күрүне университеди РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының белеткел курстарының 25 бюджеттиг олуттар конкурузун ойнап алган;

— дараазында нормативтиг актыларның төлевилелдери ажылдап кылдынган болгаш эге чадазында турар: «Уруглары дээди эртем чедип албаан амыдыралы чегей өг-бүлелерден үнген ажы-төлге дээди өөредилге черинге өөренип алыры-биле өөредилге өртээн төлээринге күрүне деткимчезин көргүзер дугайында» Тыва Республиканың Чазааның доктаалында көрдүнген хемчеглерни тускай сорулгалыг күүседирде өөредилге олуттары дээш муниципалдыг тус чер чагыргалары-биле керээ.

Республиканың киирилде комиссиязы Бурятияның күрүне университединиң, Уралдың юридиктиг күрүне университединиң, Чөөн-Сибирьниң технология болгаш эргелеп-башкарылганың күрүне университединиң, Москваның даг университединиң (МИСИС), Бурятияның күрүнениң көдээ ажыл-агый академиязының, Ыраккы Чөөн чүктүң күрүнениң күш-культура болгаш спорт академиязының, Томскиниң күрүнениң удуртулга системазының болгаш радио-электроника университединиң, Москваның К.А.Тимирязев аттыг көдээ ажыл-агый академиязының, Башкирияның педагогика күрүне университеди болгаш Омскиниң техниктиг күрүне университединиң төлээлери-биле сырый харылзаалыг ажылдаан.

— Эрткен неделяда Чазакка чаңгыс аай күрүне шылгалдаларының (ЕГЭ) түңнелдерин сайгарып хуралдаан. Аңаа ЕГЭ-ниң ортумак баллдарының түңнели-биле доозукчуларның билииниң деңнели көстүп келген болгай. Ынчап кээрге, абитуриентилерниң дужаап турар деңнели база аңаа көстү бээр-ле ыйнаан?

— Ийе. Республиканың киирилде комиссиязының айтып турары-биле бо чылын хөй доозукчуларның ЕГЭ дужааган эртемнери эвээш бооп турар, чижээ, физика, информатика, литература, даштыкы дылдар. Ниити билиг эртемнеринге дужааган баллдары кудуку деңнелде болганындан дээди өөредилге черлеринче кирип шыдавайн турар. Россияның өөредилге хайгааралының 2014 чылдың июнь 24-те тургусканы дээди өөредилге черлеринче кирериниң адаккы деңнели орус дылга – 36 балл, математикага – 24 балл, физика – 36, химия – 36.  Дээди өөредилге черлериниң негелдези-биле ЕГЭ-ниң адаккы баллдары 40- ден 70 балл чедир. Ынчангаш абитуриентилер ол өөредилге черлеринче дужаап кирер аргазы чок болур.

—Тускай чиигелделиг олуттарже кандыг уруглар кирип болурул?

— Бүдүн өскүс, ада-иези инвалид уруглар, ачазы шериг хүлээлгезин күүседип тургаш чок болган чартык өскүстер (анаа чартык өскүстер аңаа хамаарышпас). Ол уругларның аразында база дөмей-ле конкурстуг болур. ЕГЭ-ниң баллдарын, шупту талазын өөренип көргеш, эрттирер.

— Бо чылын кандыг эртемнерже уруглар хөй сонуургалдыг-дыр, Ольга Дуюнгаровна?

— Медицина, экономика, юридиктиг дээди өөредилге черлеринге сонуургалдыг. Техниктиг, информатика, энергетикага база уругларның сонуургалы бедээн. Ол дээрге-ле, уруг школага өөренип турда-ла, ада-иези келир үеде ооң каяа өөренирин, эртемин шын шилип алырын, доозупкаш кээрге, каяа ажылдаарының дугайында эки тайылбыр ажылын чорудуп турганындан дыка хамааржыр.

— Дээди эртемни чедип алгаш келген специалистерге кандыг дузаны көргүзүп турарыл?

— Аныяк специалистерге Чазактың талазындан база деткимчени көргүзүп, эки байдалдарны тургузуп, яамылар-биле дугуржулгаларны кылып турар. Кадык камгалал яамызы аныяк кадрлар-биле эки ажылды чорудуп турар, доозуп келген аныяк специалистер колдуу шуптузу ажылга тургустунуп ап турар. Бо талазы-биле ТР-ниң Одаар чүүл болгаш энергетика яамызы, Орук, транспорт яамызы база эки ажылдап турар. Көдээ ажыл-агый адырындан хөй специалистер доозуп кээп турар. Тывада бүдүрүлгелер эвээжинден ажылдаар олуттар чок бооп турар.

— Дээди өөредилге черинче кирип шыдаваан уругларга, доозукчуларга база ада-иелерге кандыг сүме кадып болур силер?

— Дээди өөредилге черинче кирип шыдаваан, баллдары четпээн болза, ортумак өөредилге черинче кирип болур арга бар. ТКУ-нуң белеткел курстарынга өөренип алгаш, дараазында чылын дужаап болур.

Келир чылын школа доозукчуларынга сүмем – күстен эгелеп шын шиитпирни кылып, эки белеткенип эгелеңер. Кайнаар өөренир мен дээрзин тодарадып ап, 3 кол эртемин шилип алыр. Чижээ, эмчи болуксаар болза, ниити билиг эртемнери — орус дыл, математика, химия,  биологияга белеткелин күштелдирер херек. Азы гуманитарлыг талазы-биле өөреник­сээр болза, орус дыл, тыва дыл, литературага эки  белеткенир апаар. Чамдык доозукчулар 5 аңгы эртемге ЕГЭ дужаап алган боор (кайнаар-даа болза, кире берзимзе деп бодал-биле).

Ада-иелер уругларының сонуургалын көрүп тургаш, келир үеде амыдырап-ажылдаарынга кандыг эртем чугула деп чүвени, Тывага келир үеде кандыг ажылдар херегин сонуургап, тайылбыр ажылын кылыр болза эки. Дээди эртемни чедип-даа алгаш, ажыл чок чоруп бээр таварылгалар оон тыптыр.

— Ольга Дуюнгаровна, түңнел кылдыр чүнү чугаалап болур силер?

— Чеже уруг дээди өөредилге черлеринче кирген деп сан-түңнү ам-даа кылып турар, сөөлгү түңнел октябрь айда илерээр. Чогум кым кайнаар дужаап турган, ол өөредилге чериниң сайтызынче Интернет таварыштыр киргеш, чизезин көрүп ап болур силер.

Алдынай Соян  чугаалашкан.