Эрзин кожуун Наадымын байырлаан

КИРЕРИНИҢ ЧАЛАЛГАЗЫ

Кызыгаар чоогунда Эрзин кожуунче кирер оруктуң аксында «Кудай эжиин» тургускан.

Ооң ажыдыышкыны август 16-да болган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Эрзин кожууннуң наадымынга киржип чорааш, ооң ажыдыышкынын база сонуургап көрген. Ол хаалганы чөөн чүктүң будда архитектуразының негелдезин езугаар туткан болгаш улуг ужур-уткалыг болуп турар.  Буддизмде, өске-даа шажын-чүдүлгеде, «кудай эжии» дээрге чүдүлгелиг кижиниң бурган-биле харылзаазын, көзүлбес ыдыктарга дегенин көргүзер.

«Кудай эжиин» Эрзин суурдан 25 километр черде тургускан. Ол чаа тудугну кылыры-биле федералдыг оруктуң эң нарын участогунуң бирээзин шилип алган. Аңаа орук чиңгелеп кээр, даштар орукту ийи таладан хөме ап келген, чамдыкта ол черлеп чорууру берге апаар. Эрзин кожууннуң чагыргазының баштыңы Роман Шинин чолаачы кижиниң мурнунга көстүп келген «Кудай эжии» кижи амыдыралы эң үнелиг деп чүүлдү база катап сагындырар деп чугаалап турар.

Ол тудугну бир неделя дургузунда кожууннуң чонунуң күжү-биле туткан. Ону Роман Шинин удурткан. Ламалар ону ыдыктап каан. Тудугга киришкен бүгү кижилер ламаларның сагылын четтирген болгаш кожуун чагыргазындан белектерни алганнар.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол тудугну аажок магадап көрген. Ооң санап турары-биле алырга, ол чаа хаалга туристерниң кичээнгейин хаара тудар. «Эрткен чылдан бээр Шагаан-Арыгже кирер орук аксынга ындыг тудуг кылырын Улуг-Хем кожууннуң чагыргазындан дилеп келдим, түңнел чок-тур. Эрзинчилер шалыпкын болгаш бир демниг ажылдааннар. Эр хейлер-дир»— деп, ол чугаалаан. «Чаа-ла Москвадан келдим, аңаа Тываның моон соңгааргы сайзыралының дугайында айтырыгларны чугаалажып турдум. Ол аян-чорук эки түңнелдиг болган, чуртумга келгеш, мындыг онза болуушкунга киришкеним аажок эки-дир. Ол меңээ эки белек-тир, четтирдим!»—деп, Шолбан Кара-оол чыылганнарга дыңнаткан.

ЭРЗИНЧИЛЕРНИҢ YЛЕГЕР-ЧИЖЭЭ

Эрткен дыштаныр хүннерде Тываның Баштыңы республиканың эң хөй малдыг кожууннарының бирээзи – Эрзин кожуунга четкеш келген. Ш.Кара-оолдуң киришкен хемчеглериниң кол өзээ – кожууннуң малчыннарының наадымы. Байырлал чурттакчы чоннуң улусчу тудуг аргазы-биле кылып алган улуг, делгем стадионунга болуп эрткен. Наадымның ажыдыышкыны чаңчыл болган тыва аъттар мунган аът мунукчуларының, оларның аразында Ш.Кара-оол база бар, байырлыг чыскаалы-биле эгелээн.

«Эрзинчилер – амгы үеде канчаар чурттаарының база эки амыдыралды тургузуп билириниң болгаш ада-өгбелериниң езу-чаңчылдарынга шынчы болуп, кадагалап  арттырганының үлегер-чижээ-дир – дээш, Ш.Кара-оол байыр чедирген чугаазын уламчылаан. – Ол дээрге көшкүн өгбелеривистиң бодунуң күжүнге, бот-башкарылгазынга, демниинге бүзүрелдиг, күш-ажылга кызымаккайын дөзээн болгаш үстүкү черлерден айтыышкыннар манап орбайн, хүн бүрүде таваржып турар нарын айтырыгларны боттары шиитпирлеп чаңчыккан чон-дур». Ол ышкаш, республиканың бирги удуртукчузу кожуунда боттуң күжү-биле, акша-хөреңгизи-биле туттунуп турар элээн каш объектилерге доктааган: кыска үеде туткан Эрзинче кирер орукту каастаан буддисчи аян-биле туткан «Кудай эжиинден» эгелээш, спортчу стадионнарга чедир кылдынганын демдеглээн. Тываның Чазаа-биле демнежип тургаш, мал өлүрер цехти тудуп эгелээн болгаш сүт хүлээп алыр пунктуну ажыдары планда кирген.

Эрзин кожууннуң 76 ажылчын субъектилериниң чартыындан хөй кезии көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, ооң иштинде мал кооперативтери, чылгычы Сергей Ынаалай ышкаш, муң малдыг малчыннарның ажыл-агыйлары болуп турар. Оларның кызымак ажылының түңнелинде Эрзин Тываның хөй мал-маганныг мурнакчы кожууннарның одуруунче кирип турар. Ооң-биле чергелештир эрзинчилер берге байдалга таварышканнарны база утпайн турар: Тываның Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылынга белек кылдыр өскүс уругларга 12 бажыңны туткан, планда ам-даа 8 бажың тудары көрдүнген.

«Ынчаар кызып ажылдап турар улуска ажыл-албан аайы-биле-даа эвес, хоойлуда көрдүнгени-даа дээш эвес, арыг сеткилинден кижи дузалажыксаазы кээр-дир» — деп, Тываның Баштыңы чугаалааш, Эрзинниң кожуун эмнелгезинге белек кылдыр санитар машина садып алырынга деткимче кылдыр 500 муң рубльдиң сертификадын тывыскан. Ол ышкаш Эрзин, Бай-Даг суурларда уруглар садтарының коллективтери ажылдап турар черлериниң капитал септелгезинге ажыглаар 28,8 млн., 7,3 млн. рубльди алыр. Тываның Баштыңының даалгазы езугаар Эрзин ортумак школазынга бүгү тала-биле дериттинген спорт шөлү тударынга херек 2,3 млн. рубльди  үндүрүп бээр. Бо бүгү медээлерни эрзинчилер улуг өөрүшкү-биле адыш часкап уткааннар.

Кожууннуң Наадым байырлалының үезинде Шолбан Кара-оол Эрзинниң 18 өг-бүлелеринге республика бюджединден бажың тудуп алырынга дуза кылдыр 295 муңдан 558 муң рубль чедир дузаламчы акша бээриниң дугайында шиитпир хүлээп алдынганын дыңнаткан. Дараазында күрүне шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалын кылган болгаш Тываның Баштыңы эрзинчилерге ажыл-ишчи чедиишкиннерни, бай-байлак кежикти күзээн.

Долаана Салчак.